International Whale Shark Day 2025 : जगातील सर्वात मोठा मासा आता ‘धोक्यातील प्रजाती’; काय आहे कारण?

International Whale Shark Day : आज म्हणजेच 30 ऑगस्टला साजरा केला जाणारा आंतरराष्ट्रीय व्हेल शार्क दिन हा जगातील सर्वात मोठ्या माशांच्या प्रजातींबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी समर्पित आहे.

International Whale Shark Day : 30 ऑगस्ट रोजी दरवर्षी जगभरात आंतरराष्ट्रीय व्हेल शार्क दिन साजरा केला जातो. हा दिवस केवळ एका प्रजातीसाठी नव्हे, तर संपूर्ण सागरी परिसंस्थेसाठी महत्त्वाचा आहे. कारण व्हेल शार्क हे जगातील सर्वात मोठे मासे असून ते समुद्राच्या आरोग्यासाठी अपरिहार्य भूमिका बजावतात. पण दुर्दैवाने, गेल्या काही दशकांपासून या सौम्य राक्षसांची संख्या चिंताजनक गतीने घटत आहे. संशोधक पियर्स आणि नॉर्मन यांच्या अभ्यासानुसार, मागील ७५ वर्षांत व्हेल शार्कची लोकसंख्या ५० टक्क्यांहून अधिक घटली आहे. म्हणूनच त्यांना आंतरराष्ट्रीय युनियन फॉर कन्झर्वेशन ऑफ नेचर (IUCN) च्या रेड-लिस्टमध्ये “धोक्यातील प्रजाती” म्हणून वर्गीकृत केले गेले आहे.

भारतातील कायदेशीर संरक्षण

भारतात व्हेल शार्कला विशेष महत्त्व आहे. १९७२ मध्ये पारित झालेल्या वन्यजीव (संरक्षण) कायदानुसार ही प्रजाती अनुसूची १ अंतर्गत समाविष्ट केली गेली आहे. यामुळे तिला सर्वोच्च संवर्धनाचा दर्जा मिळतो. याशिवाय, त्यांचा आंतरराष्ट्रीय व्यापार CITES (Convention on International Trade in Endangered Species) द्वारे नियंत्रित केला जातो.

जागतिक घडामोडी संबंधित बातम्या वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा : Voyager 2 : व्हॉयेजर 2 चा जगाला अखेरचा नजराणा; नेपच्यून व ट्रायटनचे खास छायाचित्र 36 वर्षांनी आले समोर

व्हेल शार्कचे महत्त्व

व्हेल शार्क समुद्रातील फिल्टर फीडर म्हणून कार्य करतात. ते प्रामुख्याने प्लँक्टन आणि लहान मासे खातात. त्यामुळे समुद्रातील जैवविविधतेचे संतुलन राखण्यास मदत होते. एकप्रकारे, हे शार्क महासागरांच्या “नैसर्गिक साफसफाई” करणारे आहेत. त्यांच्या अस्तित्वामुळे केवळ सागरी परिसंस्थाच नव्हे, तर मानवी जीवनालाही अप्रत्यक्ष फायदा होतो. कारण निरोगी महासागर म्हणजे हवामानाचे संतुलन, मासेमारीचा शाश्वत स्रोत आणि अखेरीस पृथ्वीवरील जीवनाची हमी.

घटण्याची कारणे

व्हेल शार्कची संख्या झपाट्याने कमी होण्यामागे अनेक कारणे आहेत –

1. व्यावसायिक शिकार – त्यांच्या पंख, मांस आणि तेलाच्या व्यापाराला अजूनही काही देशांत मोठी मागणी आहे.

2. बेकायदेशीर शिकार – कठोर कायदे असूनही गुप्तपणे शिकार सुरूच आहे.

3. जहाजांशी धडक – हळूहळू पोहणारे असल्याने मोठ्या जहाजांशी त्यांची धडक होते.

4. मासेमारी जाळ्यात अडकणे – हे शार्क अनेकदा खोल समुद्रातील जाळ्यात अडकतात.

5. प्लास्टिक प्रदूषण – समुद्रात टाकलेले प्लास्टिक गिळल्यामुळे त्यांचा मृत्यू होतो.

आंतरराष्ट्रीय व्हेल शार्क दिनाचा इतिहास

हा दिवस प्रथम २०१२ मध्ये सुरू झाला. उद्देश होता जगभरातील लोकांना या शार्कबद्दल माहिती देणे, त्यांच्या संवर्धनासाठी प्रयत्न वाढवणे आणि बेकायदेशीर शिकारीविरुद्ध आवाज उठवणे. २०१६ मध्ये IUCN ने व्हेल शार्कचे वर्गीकरण “असुरक्षित” वरून थेट “धोक्यात” अशा पातळीवर केले. यावरून या प्रजातीसमोरील संकट किती गंभीर आहे हे स्पष्ट होते.

जागतिक घडामोडी संबंधित बातम्या वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा : जगभरात होणाऱ्या अणुचाचण्या मानवजातीसाठी अत्यंत हानिकारक; वाचा कसे ते?

व्हेल शार्कबद्दल काही रोचक तथ्ये

• व्हेल शार्क हे शार्क आहेत, व्हेल नाहीत.

• लांबी साधारण १४ मीटर आणि वजन १२ टनांपर्यंत असू शकते.

• इतके विशाल असूनही त्यांचे दात फक्त ६ मिलिमीटर लांब असतात.

• प्रत्येक शार्कची त्वचा बोटांचे ठसे जशी माणसात असतात तशीच अनोखी असते.

• ते १००० मीटर खोल डुबकी मारू शकतात, पण साधारण ५० मीटर खोलीत राहणे पसंत करतात.

• त्यांचा सरासरी पोहण्याचा वेग फक्त ५ किमी प्रतितास असतो.

संरक्षणाची गरज

व्हेल शार्क केवळ एक प्रजाती नाही, तर समुद्रातील संपूर्ण परिसंस्थेचे संतुलन राखणारे स्तंभ आहेत. त्यांचे अस्तित्व धोक्यात आल्यास महासागराचे आणि अखेरीस मानवजातीचेही भविष्य धोक्यात येईल. म्हणूनच, आंतरराष्ट्रीय व्हेल शार्क दिन आपल्याला जागरूकतेची हाक देतो. या दिवशी शाळा, संस्था, संवर्धन संघटना आणि सरकारांनी विविध उपक्रम राबवून जनजागृती केली जाते. आपल्या कृतींनीच या सौम्य राक्षसांचे भविष्य ठरवले जाईल. जबाबदार मासेमारी, प्लास्टिकविरहित जीवनशैली, कडक कायद्यांची अंमलबजावणी आणि जागतिक सहकार्य हाच या प्रजातीला वाचवण्याचा मार्ग आहे. अखेरीस, व्हेल शार्क आपल्याला हेच सांगतात “समुद्र जिवंत ठेवा, म्हणजे पृथ्वी जिवंत राहील.”