National Milk Day 2025: ‘या’ खास दिनानिमित्त वाचा भारताला जगातील सर्वोच्च दूध उत्पादक बनवणाऱ्या ‘व्यक्तिमत्त्वाची’ अनोखी गाथा

डॉ. वर्गीस कुरियन यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ दरवर्षी 26 नोव्हेंबर रोजी 'National Milk Day' साजरा केला जातो. त्यांनी ऑपरेशन फ्लड आणि श्वेत क्रांतीद्वारे भारताला जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देश बनवले.

• २६ नोव्हेंबर हा दिवस “भारतातील श्वेत क्रांतीचे जनक” डॉ. वर्गीस कुरियन यांच्या जन्मदिनानिमित्त साजरा केला जातो.
• ऑपरेशन फ्लड आणि अमूलच्या यशामुळे भारत जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देश बनला.
• राष्ट्रीय दूध दिनाचा उद्देश दूधाचे पोषणमूल्य, ग्रामीण अर्थव्यवस्थेतील त्याचे योगदान आणि शेतकरी-सक्षमीकरणाचा गौरव.

National Milk Day 2025 : 26 नोव्हेंबर हा दिवस भारताच्या दुग्धक्रांतीचा पाया घालणाऱ्या महान व्यक्तिमत्त्वाची आठवण करून देतो, डॉ. वर्गीस कुरियन.(Dr Verghese Kurien) दरवर्षी या दिवशी राष्ट्रीय दूध दिन (National Milk Day) साजरा करण्यामागे केवळ त्यांचा गौरव नाही, तर भारताचे दुग्धस्वावलंबन साध्य करणाऱ्या ऐतिहासिक प्रवासाची कहाणीही आहे. दूध हा भारतीयांच्या दैनंदिन आहाराचा अविभाज्य भाग असला तरी त्यामागील शेतकऱ्यांचे श्रम, सहकारी चळवळींचा विकास आणि देशव्यापी दुग्धउद्योग निर्माण करणाऱ्या धोरणांचीही एक वेगळी कथा आहे. आणि त्या कथेचा केंद्रबिंदू म्हणजे, डॉ. कुरियन.

राष्ट्रीय दूध दिन प्रथमच २०१४ मध्ये अधिकृतरीत्या साजरा करण्यात आला. भारतीय दुग्ध संघटना आणि विविध राज्यांतील दूध संघांनी मिळून कुरियन यांच्या जन्मदिनाचा स्मृतिदिन म्हणून हा दिवस निवडला. उद्देश होता, दुधाचे पोषणमूल्य, आर्थिक महत्व आणि भारतातील दुग्धव्यवस्थेला सक्षम बनवणाऱ्या उपक्रमांविषयी जागरूकता वाढवणे. पशुसंवर्धन मंत्रालयाच्या मते, दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ हे केवळ पोषणाचे साधन नाहीत, तर कोट्यवधी शेतकऱ्यांच्या अर्थकारणाचा कणा आहेत.

हे देखील वाचा : Constitution Day 2025 : भारतीय संविधानातील सर्वात शक्तिशाली कलम कोणते? जाणून घ्या त्याची खरी ताकद

१९२१ मध्ये जन्मलेले डॉ. वर्गीस कुरियन यांनी आपल्या दूरदृष्टी, नेतृत्वशैली आणि विज्ञानाधारित व्यवस्थापनामुळे देशात अभूतपूर्व दुग्धक्रांती घडवली. त्यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे ऑपरेशन फ्लड जगातील सर्वात मोठा दुग्ध विकास कार्यक्रम. १३ जानेवारी १९७० रोजी सुरू झालेल्या या उपक्रमाने भारतातील दुग्धव्यवस्था पूर्णतः बदलून टाकली. या कार्यक्रमातून प्रथमच शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनावर थेट नियंत्रण मिळाले, दूध संकलन व वितरणाची वैज्ञानिक पद्धत रुजली आणि स्थिर किमतींमुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेस नवा बळ मिळाला. पुढील तीन दशकांत भारत जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देश ठरला, आणि त्यामागे कुरियन यांचीच ‘श्वेत क्रांती’ होती.

See more

Today is #NationalMilkDay🥛 This day is observed on 26th November every year to mark the birth anniversary of Dr Verghese Kurien, regarded as the “Father of the #WhiteRevolution” in India. Minister for Fisheries, Animal Husbandry, and Dairying @LalanSingh_1 to confer the… pic.twitter.com/TJClgYIL3S — All India Radio News (@airnewsalerts) November 26, 2025

credit : social media

अमूलची यशोगाथा ही डॉ. कुरियन यांच्या दृष्टीची आणखी एक भव्य नोंद आहे. ३० हून अधिक शेतकरी नेतृत्वाखालील दुग्धसंघांची स्थापना, सहकारी व्यवस्थेतील पारदर्शकता, आणि दूध उत्पादकांना न्याय्य दर, या सर्वामुळे अमूल प्रत्येक भारतीय घराचे विश्वसनीय ब्रँड बनले. १९९८ मध्ये भारताने अमेरिकेलाही मागे टाकत जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देशाचा मान मिळवला. दिल्ली दूध योजना, खाद्यतेलांच्या स्वावलंबनासाठी केलेले प्रयत्न, तसेच ग्रामीण विकासाच्या अनेक प्रकल्पांमधील त्यांचे योगदान अपूर्व आहे.

हे देखील वाचा : Ayodhya Ram Mandir: अयोध्या राममंदिरात फडकला भगवा; पाहून पाकिस्तानला झोंबल्या मिरच्या, पुन्हा भारतावर केले बिनबुडाचे आरोप

त्यांच्या कार्याचा गौरव करताना भारताने त्यांना पद्मश्री (१९६५), पद्मभूषण (१९६६) आणि पद्मविभूषण (१९९९) या सर्वोच्च राष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित केले. तसेच रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार (१९६३), कृषी रत्न (१९८६) आणि जागतिक अन्न पुरस्कार (१९८९) यांनीही त्यांची जागतिक पातळीवर प्रशंसा केली. भारतातील दुग्ध अर्थव्यवस्था आज जिथे उभी आहे, ती मुख्यतः डॉ. कुरियन यांच्या अथक कार्यामुळे. राष्ट्रीय दूध दिन हा केवळ दूध उद्योजकतेचा उत्सव नाही; तर ग्रामीण भारतातील परिवर्तनाची, शेतकऱ्यांच्या सक्षमीकरणाची आणि ‘श्वेत क्रांती’ची प्रेरणादायी आठवण आहे.