भारतात एकाच किमतीच्या नाण्यांचे आकार वेगवेगळे का असतात?

सध्या १ आणि २ रुपयांची तीन आकारांची नाणी उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे सामान्य लोकांमध्ये बराच गोंधळ निर्माण होतो. सध्या चलनात असलेली एक रुपयाची नाणी २०, २२ आणि २५ मिमी व्यासाची आहेत

एकाच मूल्याच्या वेगवेगळ्या आकाराच्या नाण्यांमुळे लोक गोंधळात पडतात. म्हणून एकाच मूल्याच्या नाण्यांचा आकार समान असावा. तसेच, सर्वसामान्यांच्या सोयी लक्षात घेऊन, प्रत्येक बँकेच्या शाखेत १०० नाण्यांचे छोटे पॅक विक्रीसाठी उपलब्ध असले पाहिजेत.

सध्या १ आणि २ रुपयांच्या तीन आकारांच्या नाण्या उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे सामान्य लोकांमध्ये बराच गोंधळ निर्माण होतो. सध्या चलनात असलेली एक रुपयाची नाणी २०, २२ आणि २५ मिमी व्यासाची आहेत तर दोन रुपयांची नाणी २३, २५ आणि २७ मिमी व्यासाची आहेत. ही दोन्ही नाणी इतकी साम्य आहेत की लोकांमध्ये खूप गोंधळ निर्माण होतो.

हा गोंधळ दूर करण्यासाठी केंद्र सरकारने काही काळासाठी दोन रुपयांचे नाणे बनवणे थांबवावे. खरं तर नाणी ही त्यांची किंमत काहीही असो, विशिष्ट वजनातच जारी केली पाहिजेत. म्हणून, १, २, ५, १० आणि २० रुपयांच्या नाण्यांचे वजन अनुक्रमे ३, ४, ६, ८ आणि १० ग्रॅम इतके असायला हवे. 

२० रुपयांच्या नोटा बंद करा

५०० आणि १००० रुपयांच्या नोटा रद्द झाल्यामुळे २०१६ ते २०१९ दरम्यान छापण्यात आलेल्या नवीन नोटा १९६७ मध्ये छापण्यात आलेल्या नोटांपेक्षा आकाराने लहान होत्या. जर चलनाचा आकार बदलण्याची गरज असेल, तर सर्व मूल्यांच्या नोटा फक्त एकदाच बदलाव्यात. तसेच, १ आणि १० रुपयांच्या नोटांची छपाई आधीच बंद करण्यात आली असल्याने, २० रुपयांच्या नोटांची छपाई देखील बंद करण्यात यावी. 

कारण आता या मूल्याची नाणी चलनात आली आहेत, ज्यामुळे ५०, १००, २०० रुपये वाढतील आणि यामुळे यामुळे ५०० रुपयांच्या नवीन लहान आकाराच्या नोटा चलनात येण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे, परंतु जनतेमध्ये गोंधळ टाळण्यासाठी या वेगवेगळ्या नोटांचे रंग पूर्वीसारखेच राहिले पाहिजेत.

प्लास्टिक चलन यशस्वी

अनेक देशांमध्ये चलनात असलेले प्लास्टिक चलन यशस्वी झाल्याचे आढळून आले आहे, ज्यामुळे नोटांचे आयुष्य अनेक पटींनी वाढले आहे. प्रायोगिक तत्वावर पन्नास रुपयांच्या प्लास्टिकच्या नोटा जारी केल्या जाऊ शकतात. जर ही कल्पना यशस्वी झाली, तर इतर सर्व मूल्यांच्या नोटा प्लास्टिक चलनात जारी केल्या जाऊ शकतात. या चरणांमुळे खर्च कमी होईल.

आता कोणतीच उरली नाही आशा; उद्धव ठाकरेंची महायुतीमध्ये सामील होण्याबाबत निराशाच

बँकेतून १०० नाण्यांचे छोटे पॅक मिळवा

सर्वसामान्यांच्या सोयीसाठी, विविध खाजगी आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील बँकांच्या सर्व शाखांमध्ये आणि सर्व पोस्ट ऑफिसमध्ये प्रत्येक मूल्याच्या १०० नाण्यांचे छोटे पॅक नेहमीच मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असले पाहिजेत. मोठ्या पॅकमध्ये प्रत्येकी १०० नाण्यांचे वीस लहान पॅक असू शकतात, ज्यामुळे प्रत्येक मूल्याच्या २००० नाण्यांचा मोठा पॅक-आकार मिळतो. नको असलेली दोन रुपयांची नाणी नेहमीच उपलब्ध असतात, त्यामुळे दोन रुपयांच्या नाण्यांची लोकप्रियता वाढते.

खाजगी विक्रेत्यांवर बंदी घाला

खाजगी विक्रेत्यांकडून नवीन नाण्यांच्या पिशव्या आणि चलनांचे नवीन पॅक जास्त किमतीत विकण्यावर पूर्णपणे बंदी घालावी. ६ मार्च २०१५ रोजी पुन्हा बाजारात आणण्यात आलेल्या १०० रुपयांच्या १ नोटांचे पॅक सार्वजनिक वितरणासाठी कधीही बँक काउंटरवर पोहोचले नाहीत, तर खाजगी डीलर्सकडे ते नेहमीच मोठ्या प्रीमियमवर उपलब्ध होते. एका रुपयाच्या नोटेवर केंद्रीय सचिव स्तरावरील अधिकाऱ्याची स्वाक्षरी असते, तर इतर सर्व मूल्यांच्या नोटांवर आरबीआय गव्हर्नरची स्वाक्षरी असते, म्हणून नोकरशाहीने स्वाक्षरीची ताकद टिकवून ठेवण्यासाठी एक रुपयाची नोट पुन्हा जारी केली होती. याची चौकशी झाली पाहिजे.

चांदीच्या मिश्रधातूचे नाणे

१० रुपये दर्शनी मूल्याचे पहिले चांदीचे मिश्रधातूचे स्मारक नाणे ०२.१०.१९६९ रोजी गांधी जन्मशताब्दीनिमित्त जारी केल्याच्या तारखेपासून दर्शनी मूल्यावर जनतेसाठी उपलब्ध करून देण्यात आले. त्या वेळी, चांदीच्या मिश्रधातूच्या नाण्यांचे धातूचे मूल्य दर्शनी मूल्याच्या जवळपास निम्मे होते. हा ट्रेंड अनेक वर्षे चालू राहिला. परंतु नंतर ही पद्धत बदलण्यात आली आणि दर्शनी मूल्य प्रचलित धातूच्या मूल्यापेक्षा खूपच कमी करण्यात आले.

दिवंगत पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांच्या जयंतीनिमित्त २४ डिसेंबर २०१८ रोजी प्रसिद्ध झालेल्या चांदीच्या मिश्रधातूच्या स्मारक नाण्याचे दर्शनी मूल्य फक्त १०० रुपये होते, तर जारी करताना नाण्याचे धातूचे मूल्य त्यापेक्षा कित्येक पट जास्त होते. दर्शनी मूल्य. ही नाणी दर्शनी किमतीवर जारी केली जातील याची खात्री करावी. जेव्हा जेव्हा स्मारक नाणी जारी केली जातात तेव्हा ती सर्व सामान्यतः वापरल्या जाणाऱ्या मूल्यांमध्ये असावीत जसे की एक, पाच, दहा आणि वीस रुपये जेणेकरून लोक स्मारक नाणी जारी करून खऱ्या अर्थाने हा प्रसंग साजरा करू शकतील.

८० टक्के सोने आणि २० टक्के चांदी असलेले पाच आणि दहा ग्रॅम वजनाचे अधिकृत स्मारक सोन्याचे नाणी अनुक्रमे ५००० आणि १०००० रुपये दर्शनी मूल्याचे आकर्षक छेडछाड-प्रतिरोधक प्लास्टिक-पॅकमध्ये अनुक्रमांकांसह जारी केले जाऊ शकतात. स्मारक नाण्यांच्या संचांची विक्री जारी केल्याच्या तारखेपासून सुरू झाली पाहिजे.

नवराष्ट्र स्पेशलशी संबंधित बातम्या वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा

४ फेब्रुवारी २०२१ रोजी मद्रास उच्च न्यायालयाच्या मदुराई खंडपीठाने चलनी नोटांवर नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचे चित्र छापण्याचा विचार करण्याची शिफारस केली. राजकीय वाद टाळण्यासाठी, वेगवेगळ्या मूल्यांच्या चलनी नोटांची एक नवीन मालिका जारी करावी, ज्यामध्ये प्रत्येक मूल्याच्या नोटांवर स्वातंत्र्यापूर्वी मृत्युमुखी पडलेल्या स्वातंत्र्यपूर्व नायकाचे चित्र असेल. त्याचप्रमाणे, वेगवेगळ्या मूल्यांच्या सामान्यपणे वापरल्या जाणाऱ्या नाण्यांवर वेगवेगळ्या मान्यवरांच्या प्रतिमा कोरल्या जाऊ शकतात.

सुभाषचंद्र अग्रवाल यांचा लेख