Science Fact : अटलांटिक महासागरावर मोठे छिद्र! भारताच्या भूभागाच्या १.७ पट मोठी विसंगती

दक्षिण अटलांटिक महासागरावर पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्रातील ‘दक्षिण अटलांटिक विसंगती’ वेगाने वाढत असून ती आता ५ दशलक्ष चौरस किमीपेक्षा मोठी झाली आहे.

• पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र इतर भागांच्या तुलनेत कमकुवत
• भारताच्या एकूण भूभागाच्या १.७ पट मोठे
• संरक्षण कमी झाल्याने सॅटेलाइट आणि स्पेसक्राफ्टवर किरणोत्सर्गाचा धोका

दक्षिण अटलांटिक महासागरावर पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्रात एक विशाल ‘कमकुवत क्षेत्र’ तयार झाले असून, त्याचा वेगाने विस्तार होत असल्याचे वैज्ञानिकांनी स्पष्ट केले आहे. या भागाला ‘दक्षिण अटलांटिक विसंगती’ (South Atlantic Anomaly – SAA) असे नाव दिले आहे. हे छिद्र आकाराने एवढे वाढले आहे की सध्या ते ५ दशलक्ष चौरस किलोमीटरपेक्षा अधिक क्षेत्र व्यापत असून, भारताच्या एकूण भूभागाच्या १.७ पट मोठे झाले आहे. ही विसंगती म्हणजे प्रत्यक्ष अर्थाने “छिद्र” नसून, पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र इतर भागांच्या तुलनेत कमकुवत झालेला परिसर आहे. पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र आपल्याला अवकाशातील हानिकारक किरणोत्सर्गापासून नैसर्गिक कवचासारखे संरक्षण देते. मात्र या क्षेत्रात ते संरक्षण कमी झाल्याने सॅटेलाइट आणि स्पेसक्राफ्टवर किरणोत्सर्गाचा धोका मोठ्या प्रमाणात वाढतो. (Science Fact: Huge hole in the Atlantic Ocean)

India Rich List 2025 : मुकेश अंबानी हे देशातील सर्वात श्रीमंत व्यक्ती; तर जाणून घ्या भारतातील सर्वात श्रीमंत महिला कोण?

चुंबकीय क्षेत्र आतल्या दिशेने वाकल्याने तयार झाली विसंगती

‘डेली गॅलेक्सी’ आणि युरोपियन स्पेस एजन्सी (ESA) यांच्या अहवालानुसार, पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र काही भागांमध्ये बाहेरच्या दिशेने न वाकता आतल्या दिशेने वळते. पृथ्वीच्या द्रव बाह्य गाभा आणि घन आवरण यांच्या सीमेवर हे विचलन तयार होते. त्यामुळे चुंबकीय संरक्षण कमकुवत होते आणि त्यातून SAA तयार होते. विशेष म्हणजे, ही विसंगती असममितपणे वाढत असून, तिचा विस्तार सर्वाधिक आफ्रिकेच्या नैऋत्य दिशेला वाढताना दिसत आहे.

ESA च्या Swarm मिशनची धक्कादायक नोंद

युरोपियन स्पेस एजन्सीने पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राचा अभ्यास करण्यासाठी Swarm नावाचे विशेष उपग्रह मिशन पाठवले आहे. या मिशनमधील नवीन आकडेवारीनुसार:

• • दक्षिण अटलांटिक विसंगती दरवर्षी वेगाने वाढत आहे.
  • या परिसरात चुंबकीय क्षेत्राची ताकद सतत कमी होत आहे.
  • हे क्षेत्र आता अंदाजे ५ दशलक्ष चौरस किमी इतके पसरले आहे.

हा विस्तार इतका मोठा आहे की SAA आता भारताच्या जमीन क्षेत्राच्या ३.२ दशलक्ष किमी² पेक्षा तब्बल १.७ पट जास्त आहे.

उपग्रहांसाठी वाढती धोक्याची घंटा

या कमकुवत चुंबकीय क्षेत्रामुळे अवकाशातील किरणोत्सर्ग पृथ्वीच्या अधिक खालीपर्यंत पोहोचतो. याचा थेट परिणाम पृथ्वीभोवती फिरणाऱ्या उपग्रहांवर होत आहे.

वैज्ञानिकांच्या मते, या भागातून जाणाऱ्या सॅटेलाइट्सना खालील धोके संभवतात:

• • • डेटा करप्शन
    • सेन्सर बिघाड
    • संवेदनशील इलेक्ट्रॉनिक भागांमध्ये नुकसान
    • तात्पुरते सिस्टम फेल्युअर
    • सॅटेलाइटचे शटडाऊन किंवा रीबूट

आंतरराष्ट्रीय स्पेस स्टेशन (ISS) आणि अनेक वैज्ञानिक उपग्रहांना SAA क्षेत्रातून जाताना विशेष संरक्षक उपाय करावे लागतात.

थंडीत वाढतोय मूत्रविकाराचा धोका! मुतखड्याच्या समस्येपासून आराम मिळवण्यासाठी ‘या’ पदार्थांचा आहारात करा समावेश

विसंगती का वाढते आहे?

अद्याप वैज्ञानिकांना याचे नेमके कारण स्पष्ट झालेले नाही. मात्र तज्ज्ञांच्या मते:

• • • पृथ्वीच्या गाभ्यातील द्रवित लोखंडाचा सतत बदलणारा प्रवाह
    • गाभा–आवरण यांच्या सीमेवरील भौगोलिक घडामोडी
    • पृथ्वीच्या चुंबकीय ध्रुवांचे होत असलेले ‘ड्रिफ्ट’

हे काही संभाव्य कारणे असू शकतात.