हेरगिरीच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आलेल्या युट्यूबर ज्योती मल्होत्राचे नवनवे कारनामे दररोज समोर येत आहेत. पहलगाम हल्ल्यापूर्वी ती पाकिस्तानला गेली होती आणि त्यानंतर तिने काश्मीरला भेट दिली होती, असा दावा केला जात आहे. ती पाकिस्तानी गुप्तचर अधिकाऱ्यांच्या संपर्कात होती. अलीकडील घटनेमुळे जगभरातील गुप्तचर संस्थांबद्दलही चर्चा सुरू झाली आहे. एखाद्या देशाची गुप्तचर यंत्रणा कशी काम करते. त्यांना माहिती कशी मिळते, त्या काम करतात, याबाबत अनेकांना उत्सुकता असते.
हे १९६५ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धाबद्दल आहे. २२ दिवस चाललेल्या या युद्धात भारताचा निश्चितच वरचष्मा होता, परंतु जर पाकिस्तानबद्दल अधिक माहिती असती तर कदाचित या युद्धाचा निकाल वेगळा असता. खरं तर, २२ सप्टेंबर १९६५ रोजी युद्धबंदीची घोषणा झाली तोपर्यंत पाकिस्तानची सर्व शस्त्रे नष्ट झाली होती. अमेरिकेने पाकिस्तानला शस्त्रास्त्रे पुरवण्यावरही बंदी घातली होती, त्यामुळे त्यांना शस्त्रास्त्रे पुरवणे शक्य नव्हते.तथापि, त्यावेळी भारताची अंतर्गत गुप्तचर संस्था इंटेलिजेंस ब्युरो (IB) याबद्दल माहिती गोळा करू शकली नाही. यामुळे युद्ध अनिर्णयतेच्या स्थितीत संपले. जर पाकिस्तानमधील परिस्थिती माहित असती तर निकाल वेगळा असता.
World Bee Day : जागतिक मधमाशी दिन का साजरा केला जातो? जाणून घ्या या दिवसाचे महत्त्व
हे अपयश लक्षात घेऊन, भारताने देशाबाहेरून गुप्तचर माहिती गोळा करण्यासाठी एक नवीन एजन्सी स्थापन करण्याचा निर्णय घेतला. ही गुप्तचर संस्था २१ सप्टेंबर १९६८ रोजी स्थापन झाली आणि तिचे नाव रिसर्च अँड अॅनालिसिस विंग (RAW) असे ठेवण्यात आले. रामेश्वर नाथ काव यांना RAW चे पहिले प्रमुख बनवण्यात आले आणि शंकरन नायर यांना दुसरी जबाबदारी देण्यात आली. तसेच, ही एजन्सी आयबीमधून सुमारे २५० लोकांना रॉमध्ये स्थानांतरित करून सुरू करण्यात आली.
जगातील सर्वात प्रसिद्ध गुप्तचर संस्था म्हणून ओळखली जाणारी अमेरिकेची सेंट्रल इंटेलिजेंस एजन्सी (सीआयए) दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात उदयास आली. ११ जुलै १९४१ रोजी अध्यक्ष फ्रँकलिन डी. रुझवेल्ट यांनी ‘माहिती समन्वयक कार्यालय’ (COI) स्थापन केले, तर १३ जून १९४२ रोजी ‘ऑफिस ऑफ स्ट्रॅटेजिक सर्व्हिसेस’ (OSS) ही केंद्रीकृत गुप्तचर संस्था उभारण्यात आली. युद्धानंतर १९४५ मध्ये अध्यक्ष हॅरी एस. ट्रुमन यांनी ओएसएस बरखास्त केली आणि तिच्या काही विभागांना एकत्र करून ‘स्ट्रॅटेजिक सर्व्हिसेस युनिट’ (SSU) स्थापन केले. त्यानंतर २२ जानेवारी १९४६ रोजी ‘सेंट्रल इंटेलिजेंस ग्रुप’ (CIG) तयार झाला. अखेर १८ सप्टेंबर १९४७ रोजी राष्ट्रीय सुरक्षा कायद्यान्वये ‘सीआयए’ची स्थापना झाली. ही संस्था स्वतंत्र नागरी गुप्तचर संस्था म्हणून कार्यरत आहे.
इस्रायलची गुप्तचर संस्था ‘मोसाद’ ही जगातील सर्वात कुशल आणि आदरनीय गुप्तचर संस्थांपैकी एक मानली जाते. इस्रायलच्या सुरक्षेसाठी ही संस्था जगभरातील शत्रूंना शोधून नष्ट करण्याची क्षमता बाळगते. मोसादच्या हिटलिस्टमध्ये सामावलेल्याचे सुटणे जवळजवळ अशक्य मानले जाते. इस्रायलच्या स्थापनेनंतर पंतप्रधान डेव्हिड बेन गुरियन यांना लष्करी आणि इतर सुरक्षा यंत्रणांमध्ये समन्वय साधणाऱ्या एका स्वतंत्र गुप्तचर संस्थेची गरज भासली. त्यातूनच १३ डिसेंबर १९४९ रोजी मोसादची स्थापना झाली आणि रुवेन शिलोह हे संस्थेचे पहिले संचालक बनले. ‘मोसाद ले-मोदी’इन उले-तफकिदीम मेयुहादिम’ हे तिचे पूर्ण नाव असून, इंग्रजीत ती ‘सेंट्रल इन्स्टिट्यूट फॉर इंटेलिजेंस अँड स्पेशल ऑपरेशन्स’ म्हणून ओळखली जाते. संस्थेचे मुख्यालय तेल अवीव येथे आहे.
Nathuram Godse Birthday : नथुराम गोडसेचे दोनदा प्रयत्न…; गांधीजींच्या हत्येची प्लॅनिंग कशी
ब्रिटनची गुप्तचर संस्था ‘सीक्रेट इंटेलिजेंस सर्व्हिस’ (SIS), सामान्यतः ‘MI6’ म्हणून ओळखली जाते. तिची स्थापना १९०९ मध्ये, पहिल्या महायुद्धाच्या आधी, देशाबाहेरून गुप्तचर माहिती गोळा करण्यासाठी ‘गुप्त सेवा ब्युरो’ म्हणून झाली. सुरुवातीला यामध्ये नौदल आणि सैन्य अशा दोन शाखा होत्या, पण लवकरच ती बाह्य आणि अंतर्गत गुप्तचर विभागांत विभागली गेली.
१९११ मध्ये या संस्थेला औपचारिक मान्यता मिळाली आणि १९१६ मध्ये लष्करी गुप्तचर संचालनालयाच्या अंतर्गत दोन्ही विभागांना ‘एमआय’ (मिलिटरी इंटेलिजेंस) हे नाव देण्यात आले. सध्या ब्रिटनमध्ये ‘MI5’ ही संस्था देशाच्या अंतर्गत सुरक्षेसाठी जबाबदार असून, ‘MI6’ म्हणजेच SIS ही आंतरराष्ट्रीय गुप्तचर कार्यासाठी कार्यरत आहे.
पाकिस्तानची बाह्य गुप्तचर संस्था ‘आयएसआय’ (ISI) भारतापेक्षा जुनी असून, तिची स्थापना १९४८ मध्ये इंग्रज अधिकारी रॉबर्ट कॉथॉम यांनी केली. ही संस्था जगभरात आपल्या कारवायांमुळे बदनाम आहे. आयएसआयवर तालिबानसह अनेक दहशतवादी गटांना मदत केल्याचे आरोप असून, जागतिक स्तरावर दहशतवाद पसरवण्यात तिची भूमिका असल्याचे मानले जाते.
इकडून तिकडे मारतात उड्या…; अमेरिकेचे राष्ट्रध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या तोंडात खोट्याच्याच विडा
सोव्हिएत युनियनच्या काळात ‘केजीबी’ (KGB) ही प्रमुख गुप्तचर आणि सुरक्षा संस्था होती. तिचे पूर्ण नाव Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (राज्य सुरक्षा समिती) असून ती १९५४ ते १९९१ पर्यंत कार्यरत होती. सोव्हिएत युनियनच्या विघटनानंतर रशियाने ‘फॉरेन इंटेलिजेंस सर्व्हिस’ (FIS) ही नवीन गुप्तचर संस्था स्थापन केली, जी ‘फेडरल सिक्युरिटी सर्व्हिसेस’ (FSB) म्हणूनही ओळखली जाते. तिचे मुख्यालय मॉस्कोमध्ये आहे.
चीनची गुप्तचर संस्था राज्य सुरक्षा मंत्रालय म्हणजेच एमएसएस म्हणून ओळखली जाते. त्याची स्थापना १ जुलै १९८३ रोजी झाली. चीनची ही गुप्तचर संस्था केंद्रीय राष्ट्रीय सुरक्षा आयोगाच्या अंतर्गत काम करते. एजन्सी डायरेक्शन जनरल डी ला सिक्युरिटी: फ्रान्सची गुप्तचर संस्था अशा प्रकारे तयार झाली
.png "Videos"){kind=small}
