50 Years of Emergency: १९७५ पूर्वीही देशात दोनदा लागू झाली होती आणीबाणी; कधी माहिती आहे का?

पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या काळात देशात तिसरी आणीबाणी लागू करण्यात आली. अंतर्गत अस्थिरतेचा हवाला देत ही आणीबाणी लागू करण्यात आली. ही आणीबाणी २५ जून १९७५ रोजी लागू झाली

देशात आजपासून ५० वर्षांपूर्वी, आजच्याच दिवशी, म्हणजे २५ जून १९७५ रोजी, देशात आणीबाणी लागू करण्यात आली होती. तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या मंत्रिमंडळाच्या शिफारशीवरून तत्कालीन राष्ट्रपती फखरुद्दीन अली अहमद यांनी आणीबाणी लागू करण्याची घोषणा केली होती. त्या काळात लोकांना त्यांच्या मूलभूत हक्कांपासून वंचित ठेवण्यात आले. प्रेसवर कडक सेन्सॉरशिप लादण्यात आली, सरकारी परवानगीशिवाय काहीही प्रकाशित करण्यास सक्त मनाई होती. शेकडो आंदोलक नेत्यांना कोणत्याही खटल्याशिवाय तुरुंगात टाकण्यात आले.

न्यायव्यवस्थेपासून ते नोकरशाहीपर्यंत सर्व काही सत्तेच्या नियंत्रणाखाली आले. पण देशात आणीबाणी लागू होण्याची ही पहिलीच वेळ नव्हती. १९७५ पूर्वीही दोनदा देशात आणीबाणी लागू करण्यात आली होती.

50 years of Emergency: आणीबाणीची ५० वर्षे; आजच्याच दिवशी झाली होती आणीबाणीची घोषणा; कसा होता स्वतंत्र भारताचा काळा इतिहास

आणीबाणी म्हणजे काय?

भारतीय संविधानाच्या कलम ३५२ नुसार, सरकारच्या शिफारशीवरून राष्ट्रपतींना देशात आणीबाणी लागू करण्याचा अधिकार आहे. यासाठी पंतप्रधानांच्या अध्यक्षतेखालील मंत्रिमंडळाची लेखी शिफारस आवश्यक आहे. एकदा देशात आणीबाणी लागू झाली की, लोकांना उपलब्ध असलेले मूलभूत अधिकार रद्द होतात. आपत्कालीन परिस्थितीसाठी काही नियम आणि कायदे आहेत. जर संपूर्ण देशात किंवा कोणत्याही राज्यात दुष्काळ पडला तर दुसरा कोणीतरी देश त्या देशावर हल्ला करू शकतो. देशात किंवा राज्यात अराजकता किंवा प्रशासकीय अस्थिरता निर्माण झाल्यास, त्या भागातील सर्व राजकीय आणि प्रशासकीय सत्ता राष्ट्रपतींकडे येते.

देशात किती वेळा आणीबाणी लागू करण्यात आली आहे?

देशात आतापर्यंत तीन वेळा आणीबाणी लागू करण्यात आली आहे. पहिली आणीबाणी १९६२ मध्ये लागू करण्यात आली होती. ही आणीबाणी २६ ऑक्टोबर १९६७ ते १० जानेवारी १९६८ पर्यंत होती. चीनसोबत सुरू असलेल्या युद्धादरम्यान ही आणीबाणी लागू करण्यात आली होती. त्या काळात, ‘बाह्य आक्रमणाचा धोका’ म्हणून घोषित करून ‘भारताची सुरक्षा’ धोक्यात आणण्यात आली. त्यावेळी देशाचे पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू होते.

देशात ३ ते १७ डिसेंबर १९७१ दरम्यान दुसरी आणीबाणी लागू करण्यात आली. या काळात भारत आणि पाकिस्तानमध्ये युद्ध सुरू होते. देशाच्या सुरक्षेला धोका असल्याने ही आणीबाणी देखील लागू करण्यात आली होती. १९७१ मध्ये लादलेली आणीबाणी देखील १९६२ मध्ये लादलेल्या आणीबाणीप्रमाणेच बाह्य आक्रमणाच्या धोक्यामुळे लादण्यात आली होती. या काळात देशाचे राष्ट्रपती व्ही.पी. गिरी होते.

World Vitiligo Day : समाजातील कलंकाविरोधात आणि सौंदर्याच्या नव्या परिभाषेसाठी एक पाऊल

पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या काळात देशात तिसरी आणीबाणी लागू करण्यात आली. अंतर्गत अस्थिरतेचा हवाला देत ही आणीबाणी लागू करण्यात आली. ही आणीबाणी २५ जून १९७५ रोजी लागू झाली आणि २१ मार्च १९७७ पर्यंत चालू राहिली. २५ जून १९७५ च्या मध्यरात्री, पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या आवाजात ऑल इंडिया रेडिओवर एक धक्कादायक घोषणा झाली — “राष्ट्रपतींनी देशात आणीबाणी लागू केली आहे.” यामागे त्यांनी “अंतर्गत अशांतता” हे कारण दिले आणि त्याचे समर्थनही ढाल म्हणून केले. मात्र ही घोषणा म्हणजे भारतीय लोकशाहीवर आघात करणाऱ्या हुकूमशाही काळाची सुरुवात होती.

तथापि, हा निर्णय अचानक घेतलेला नव्हता. याच्या काही दिवस आधी, १२ जून १९७५ रोजी अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने इंदिरा गांधी यांची रायबरेली येथून झालेली लोकसभा निवडणूक अवैध ठरवली होती. या निर्णयामुळे त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीला मोठा धक्का बसला होता आणि त्याचाच परिणाम म्हणून आणीबाणीची प्रस्तावना लिहिली गेली.

या घोषणेनंतर लगेचच कारवाई सुरू झाली. इंदिरा गांधींचे पुत्र संजय गांधी कोणतेही अधिकृत पद नसतानाही त्यांनी अंतर्गत सुरक्षा कायदा (MISA) वापरून विरोधकांवर कारवाईचे आदेश दिले. पहाटेच मोरारजी देसाई, अटलबिहारी वाजपेयी, लालकृष्ण अडवाणी यांच्यासह ६०० पेक्षा अधिक प्रमुख विरोधी नेत्यांना अटक करण्यात आली. बन्सीलाल यांच्या नेतृत्वाखालील हरियाणातील पोलिसांनी दिल्लीत छापे टाकत राजकारणी, पत्रकार आणि सामाजिक कार्यकर्त्यांना लक्ष्य केले.