.png "Videos"){kind=small}
मुंबई : “भूकंप” म्हटला की डोळ्यांसमोर जमिनीतील कंपन, इमारतींची पडझड, आणि सतर्कतेचे सायरन यांचे चित्र उभे राहते. मात्र, एक नवीन आणि थक्क करणारी बाब म्हणजे भूकंप फक्त जमिनीपुरते मर्यादित नाहीत, ते अवकाशातही होतात. अर्थात, हे भूकंप पारंपरिक अर्थाने नसले तरी त्यांच्या परिणामांची व्याप्ती अत्यंत व्यापक आणि आधुनिक युगासाठी तितकीच महत्त्वाची आहे.
या विशेष प्रकारच्या भूकंपांना ‘अवकाशभूकंप’ (Spacequake) असे म्हटले जाते. ते भूगर्भातील हालचालींमुळे नव्हे, तर पृथ्वीच्या भोवती असलेल्या मॅग्नेटोस्फीअर (चुंबकीय ढाल) मध्ये होणाऱ्या तीव्र उर्जेच्या हालचालींमुळे घडतात. २०१० साली NASA च्या THEMIS अंतराळ मोहिमेदरम्यान प्रथमच अवकाशभूकंपाची स्पष्ट नोंद घेण्यात आली होती.
कसे होतो अवकाशभूकंप?
सूर्यावरून येणारा सौर वारा (Solar Wind) – जो आयनीकृत वायूपासून बनलेला असतो – जेव्हा पृथ्वीच्या चुंबकीय ढालेशी भिडतो, तेव्हा ती ढाल तणावाखाली येते. ही प्रक्रिया अगदी एका ताणलेल्या रबर बँडसारखी असते – सौर वाऱ्याचा दबाव वाढल्यावर ही ढाल ताणली जाते आणि अचानक परत उसळते. याच झटक्यातून चुंबकीय ऊर्जा पृथ्वीच्या दिशेने सोडली जाते, आणि त्यातून निर्माण होतो अवकाशभूकंप.
जागतिक घडामोडी संबंधित बातम्या वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा : गीता, नाट्यशास्त्र युनेस्कोच्या यादीत; मेमरी ऑफ द वर्ल्ड रजिस्टरमध्ये समावेश भारतीय वारशाच्या 14 नोंदी
सामान्य आणि अवकाशातील भूकंपांतील फरक
सामान्य भूकंप हे पृथ्वीच्या टेक्टोनिक प्लेट्सच्या हालचालींमुळे होतात आणि त्याचे परिणाम थेट जमीन हादरण्यापर्यंत मर्यादित असतात. यातून इमारतींचे नुकसान, जीवितहानी आणि जमिनीतील तडे पाहायला मिळतात. दुसरीकडे, अवकाशातील भूकंप हे इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक स्वरूपाचे असतात. त्यामुळे त्याचा थेट भौतिक परिणाम नसला, तरी तो अनेक तांत्रिक प्रणालींवर खोलवर परिणाम करतो – जसे की जीपीएस, दूरसंचार यंत्रणा, उपग्रह संप्रेषण आणि पॉवर ग्रिड्स.
Woah! ⚡ The connection between solar activity and total earthquake energy release really stands out when plotted! Notice how global earthquake energy spikes significantly during the descending phase of elevated solar activity and into a local sunspot # minimum?
💡 In general… pic.twitter.com/jEuvL8Qt6I
— Stefan Burns (@StefanBurnsGeo) April 13, 2025
credit : social media
अरोरा प्रकाश आणि विजेच्या पुरवठ्यावर परिणाम
अवकाशभूकंपांमुळे पृथ्वीच्या वातावरणात जेव्हा ती ऊर्जा पोहोचते, तेव्हा उत्तर ध्रुवीय प्रदेशात रंगीबेरंगी अरोरा (Northern Lights) दिसतात. ही दृश्ये जरी मनोहारी असली तरी त्यामागे असलेला ऊर्जेचा स्फोट पॉवर ग्रिडमध्ये अस्थिरता निर्माण करू शकतो. परिणामी, वीजपुरवठा खंडित होण्याची शक्यता वाढते.
अवकाशभूकंप, धोकादायक की नाही?
अवकाशभूकंप भौतिकदृष्ट्या धोका निर्माण करत नाहीत, पण डिजिटल आणि इलेक्ट्रॉनिक प्रणालींवर त्यांचा परिणाम अत्यंत गंभीर असतो. यामुळे सामान्य जीवनातील तांत्रिक आधार ढासळू शकतो. उदाहरणार्थ, जीपीएस सिग्नलमध्ये बिघाड, मोबाईल आणि इंटरनेट संप्रेषणात अडथळा, तसेच अंतराळात असलेल्या मोहिमांवरही रेडिएशनचा धोका निर्माण होतो.
नव्या युगातील नवे संकट
आजचे युग हे तंत्रज्ञानावर अत्यंत अवलंबून आहे. त्यामुळे या नव्या प्रकारच्या ‘भूकंपांना’ दुर्लक्षित करणे शक्य नाही. सौर वाऱ्यांपासून होणाऱ्या अशा घटना भविष्यात उद्योग, संरक्षण, अंतराळ संशोधन आणि सामान्य जीवनातही मोठे आव्हान निर्माण करू शकतात.
जागतिक घडामोडी संबंधित बातम्या वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा : ‘सर्वांचे रडगाणे ऐकणार नाही…’ टॉप 15 अर्थव्यवस्थांशीच चर्चा करणार: डोनाल्ड ट्रम्प
भूकंप म्हणजे फक्त जमिनीच्या हालचाली नाहीत
भूकंप म्हणजे फक्त जमिनीच्या हालचाली नाहीत, हे सिद्ध करणारा वैज्ञानिक दृष्टिकोन म्हणजे अवकाशभूकंप. त्याचे परिणाम अदृश्य आणि ध्वनिरहित असले, तरी आधुनिक मानवी जीवनासाठी त्याचा प्रभाव खूप खोलवर आणि संवेदनशील आहे. त्यामुळे भविष्यात या क्षेत्रातील संशोधन अधिक सखोल होणे अत्यावश्यक आहे. अवकाशातील भूकंप हे नव्या काळाचे नवीन संकट आहे. अदृश्य, पण परिणामकारक!
