६२ वर्षांच्या सेवेनंतर भारतीय हवाई दलातून मिग-२१ लढाऊ विमाने निवृत्त होणार आहे (फोटो - सोशल मी़डिया)
६२ वर्षांच्या सेवेनंतर भारतीय हवाई दल अखेर सप्टेंबरमध्ये ‘फ्लाइंग कॉफिन्स’ नावाचे त्यांचे मिग-२१ लढाऊ विमान निवृत्त करणार आहे हा एक चांगला निर्णय आहे. जगातील कोणतेही हवाई दल इतके जुने विमान वापरत नाही. इतक्या दशकांमध्ये तंत्रज्ञानात खूप मोठा फरक आहे. भारत आणि रशियामधील जुन्या मैत्रीपूर्ण संबंधांचा भाग म्हणून मिग-२१ हे विमान १९६३ मध्ये पहिल्यांदा भारतीय हवाई दलात समाविष्ट करण्यात आले. १९६२ च्या चिनी आक्रमणानंतर, भारताला आपले हवाई दल मजबूत करणे अपरिहार्य बनले. त्यावेळी ध्वनीच्या वेगापेक्षा वेगाने उडू शकणारे हे सुपरसॉनिक फायटर जेट विकत घेण्यात आले. भारतात ट्रेनर एअरक्राफ्ट आणि सुपरसॉनिक जेट्समध्ये कोणतेही इंटरमीडिएट विमान नव्हते.
राजकीय बातम्या वाचण्यासाठी क्लिक करा
त्यामुळे, नवीन वैमानिकासाठी सुपरसॉनिक मिग-२१ उडवणे सोपे नव्हते. जर निर्णय घेण्यास एक सेकंदही उशीर झाला तर विमान लगेच कोसळेल. आतापर्यंत ४०० हून अधिक मिग-२१ विमाने कोसळली आहेत ज्यात २०० हून अधिक वैमानिकांचा मृत्यू झाला आहे. ‘रंग दे बसंती’ चित्रपटात मिग विमाने कशी प्राणघातक ठरतात हे दाखवण्यात आले होते. या कारणास्तव, या विमानांना उडत्या शवपेटी किंवा विधवा बनवणारे म्हटले जात असे. तेव्हा भारतासमोर कोणताही पर्याय नव्हता. सुखोई, राफेल सारखी विमाने नंतर खरेदी करण्यात आली. यापूर्वी भारतीय हवाई दल फक्त मिग-१९, मिग-२१ आणि मिग-२९ वर अवलंबून होते. १९६५ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धात, १९७१ च्या बांगलादेश मुक्ती युद्धात, १९९९ च्या कारगिल युद्धात आणि २०१९ च्या बालाकोट सर्जिकल स्ट्राईकमध्ये मिग विमानांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. भारतीय हवाई दलाच्या शूर वैमानिकांनी आपला जीव धोक्यात घालून ही विमाने उडवणे सुरू ठेवले.
नवराष्ट्र विशेष लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा
विंग कमांडर अभिनंदन वर्धमान यांनी आपल्या मिग-२१ बायसन विमानाने पाकिस्तानच्या F-16 चा शौर्याने सामना केला. २०१७ ते २०२४ दरम्यान, मिग-२१ च्या ४ स्क्वॉड्रनना ऑपरेशनमधून काढून टाकण्यात आले. आता भारतीय हवाई दलाकडे मिग-२१ च्या फक्त २ स्क्वॉड्रन (३६) शिल्लक आहेत. भारताने रशियाकडून ७०० हून अधिक मिग-२१ विमाने खरेदी केली होती. यामध्ये टाइप-७७, टाइप-९६, बीआयएस आणि बायसन यांचा समावेश होता. २०२२ पर्यंत मिग विमाने निवृत्त करण्याचा निर्णय घेण्यात आला असला तरी, पर्यायी विमान सापडेपर्यंत ते थांबवण्यात आले. आता भारतात बनवलेले हलके लढाऊ विमान ‘तेजस’ मिग-२१ स्क्वॉड्रनची जागा घेईल. भारतीय हवाई दलाला ४२ स्क्वॉड्रन तयार करण्याची मान्यता मिळाली आहे परंतु सध्या त्यांच्याकडे ३१ स्क्वॉड्रन आहेत. पाकिस्तान आणि चीनकडून असलेला धोका लक्षात घेता, हवाई दलाची ताकद वाढवणे आवश्यक आहे.
लेख-चंद्रमोहन द्विवेदी
