महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त बाबासाहेब आंबेडकर यांचे कार्य जाणून घ्या (फोटो सौजन्य - इन्स्टाग्राम)
१. सातारा : शिक्षणाचा आरंभ आणि संघर्षाची पहिली पायरी
सातारा हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या शैक्षणिक जीवनाचा आरंभ बिंदू आहे. त्यांच्या वडिलांनी रामजी सकपाळ यांनी सैन्यातून निवृत्त झाल्यावर नोकरीसाठी कुटुंबासह साताऱ्यास वास्तव्य केले. येथेच, ७ नोव्हेंबर १९०० रोजी बाबासाहेबांनी सरकारी हायस्कूल (आजचे प्रतापसिंह हायस्कूल) येथे पहिली ते चौथीपर्यंत शिक्षण घेतले. हा काळ त्यांच्या आयुष्यातील अत्यंत महत्त्वाचा होता, कारण अस्पृश्य म्हणून त्यांना आलेले पहिले कटू अनुभव याच शाळेत मिळाले. वर्गात त्यांना वेगळे बसवले जाणे आणि पाणी पिण्यासाठी अन्य व्यक्तीवर अवलंबून राहावे लागणे, यांमुळे त्यांच्या मनात सामाजिक विषमतेची तीव्र जाणीव झाली.
शैक्षणिक प्रवासाच्या या सुरुवातीच्या काळातच त्यांना अस्पृश्यता कशा प्रकारे जीवनातील प्रत्येक टप्प्यावर अडथळा आणते, याची जाणीव झाली. पुढे, अस्पृश्य समाजातील कार्यकर्त्यांची संघटना उभारण्याचे त्यांचे कार्य साताऱ्याशी जोडले गेले. १९२६ साली सातारा जिल्ह्यातील रहिमतपूर येथे भरलेल्या महार-परिषदेत त्यांनी अस्पृश्यता निवारणासाठी महत्त्वाचे मार्गदर्शन केले. सातारा हे केवळ जन्मभूमी नसून, त्यांच्या संघर्षमय शैक्षणिक क्रांतीचे प्रेरणास्रोत ठरले.
२. कोल्हापूर : छत्रपती शाहू महाराजांचे सहकार्य आणि लोकजागृती
कोल्हापूर हे डॉ. आंबेडकरांच्या सामाजिक चळवळीचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते. येथे त्यांना राजर्षी छत्रपती शाहू महाराजांचे अमूल्य सहकार्य मिळाले. महाराजांनी केवळ त्यांना उच्च शिक्षणासाठी मदत केली नाही, तर त्यांच्या सामाजिक आणि राजकीय कार्यातही सक्रिय पाठिंबा दिला.
कोल्हापूर संस्थानातील अस्पृश्यांची परिषद माणगाव येथे १९२० मध्ये भरली, ज्यामध्ये शाहू महाराज अध्यक्षस्थानी होते. या परिषदेत महाराजांनी डॉ. आंबेडकरांच्या नेतृत्वाचे कौतुक केले आणि त्यांना समाजाचे आधारस्तंभ म्हणून ओळखले. याच काळात शाहू महाराजांच्या उपस्थितीत स्पृश्य-अस्पृश्यांच्या सहभोजनांचे कार्यक्रम घडवून आणले गेले, जे सामाजिक समतेच्या दिशेने एक मोठे पाऊल होते.
कोल्हापुरात बाबासाहेबांच्या कार्याचे प्रतीक म्हणून, १९५० साली ऐतिहासिक बिंदू चौक येथे त्यांचा अर्धाकृती पुतळा उभारण्यात आला. विशेष म्हणजे, हा पुतळा त्यांच्या हयातीत उभारलेला जगातील पहिला पुतळा ठरला. स्वतः बाबासाहेब एकदा कोल्हापूर दौऱ्यावर आले असता, त्यांनी या ठिकाणी भेट दिली होती. या ऐतिहासिक घटनेमुळे कोल्हापूरचे नाव समाजसुधारणेच्या इतिहासात अमर झाले.
Babasaheb Ambedkar: बाबासाहेब आंबेडकरांविषयी सर्व माहिती, जीवन, इतिहास आणि कार्य
३. औरंगाबाद (आताचे छत्रपती संभाजीनगर): ज्ञानदानाचे मंदिर ‘मिलिंद’
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या दूरदृष्टीचे आणि शिक्षण क्षेत्रातील योगदानाचे सर्वात मोठे प्रतीक औरंगाबाद (छत्रपती संभाजीनगर) येथे पाहायला मिळते. शिक्षण हेच शोषणातून मुक्तीचे माध्यम आहे, या विचाराने त्यांनी मराठवाडा शिक्षण प्रसारक मंडळाची स्थापना केली आणि याच माध्यमातून मिलिंद महाविद्यालय उभारले.
वेरूळ-अजिंठ्यालगत एक मोठे शिक्षण आणि ज्ञानकेंद्र उभारण्याची त्यांची योजना होती, जी विशेषत: शिक्षणापासून वंचित राहिलेल्या बहुसंख्य समाजासाठी होती. १९५० च्या दशकात स्थापन झालेले मिलिंद महाविद्यालय, तसेच पुढे १९५८ साली स्थापन झालेले मराठवाडा विद्यापीठ याच शैक्षणिक क्रांतीचे विस्तारित स्वरूप होते.
डॉ. आंबेडकरांच्या विचारांना आणि कार्याला आदरांजली म्हणून, १४ जानेवारी १९९४ रोजी मराठवाडा विद्यापीठाचा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ असा नामविस्तार करण्यात आला. या नामविस्तारासाठी मराठवाड्यात मोठा लढा झाला, ज्याला नामांतर लढा म्हणून ओळखले जाते. औरंगाबाद हे बाबासाहेबांच्या ‘शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा’ या त्रिसूत्रीतील ‘शिका’ या तत्त्वाचे चालते-बोलते उदाहरण आहे.
४. पुणे : पुणे करार आणि बहिष्कृत हितकारिणी सभेचे कार्य
पुणे शहराचा उल्लेख डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या जीवनात ऐतिहासिक ‘पुणे करार’ (Pune Pact) या घटनेमुळे महत्त्वपूर्ण ठरतो. १९३२ मध्ये, महात्मा गांधी आणि डॉ. आंबेडकर यांच्यात हा करार झाला. जातीय निवाड्यामध्ये (Communal Award) दलित समाजाला स्वतंत्र मतदारसंघ देण्याची तरतूद होती, ज्याला गांधीजींनी विरोध केला आणि येरवडा तुरुंगात उपोषण सुरू केले.
अखेरीस, डॉ. आंबेडकरांनी गांधीजींशी चर्चा करून २४ सप्टेंबर १९३२ रोजी पुणे करारावर स्वाक्षरी केली. या करारानुसार स्वतंत्र मतदारसंघाऐवजी आरक्षित जागा स्वीकारण्यात आल्या. हा करार दलितांच्या राजकीय हक्कासाठी एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला.
त्यापूर्वी, १९२४ मध्ये त्यांनी ‘बहिष्कृत हितकारिणी’ (Depressed Classes Institute) ही संस्था स्थापन केली, ज्याचे ब्रीदवाक्य ‘शिका, चेतवा व संघटित करा’ हे होते. या संस्थेचे कार्य प्रामुख्याने मुंबईतून चालत असले तरी, पुणे हे महाराष्ट्रातील एक प्रमुख सामाजिक-राजकीय केंद्र असल्याने, या संस्थेच्या अनेक प्रेरणा आणि कार्याची चर्चा पुणे परिसरातून झाली. पुण्याच्या भूमीवर त्यांनी सामाजिक आणि राजकीय स्तरावर मोठी आंदोलने उभी केली.
५. दिल्ली : संविधान निर्मितीचे केंद्र आणि महापरिनिर्वाण
दिल्ली हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या जीवनातील सर्वात महत्त्वाचे आणि अंतिम कार्यक्षेत्र ठरले. स्वातंत्र्यानंतर, १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी ते भारताचे पहिले कायदा व न्याय मंत्री बनले आणि भारतीय संविधान सभेचे सदस्य झाले.
२९ ऑगस्ट १९४७ रोजी त्यांची संविधान मसुदा समितीचे अध्यक्ष म्हणून निवड झाली आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय संविधानाची निर्मिती झाली. त्यांनी जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाही देशासाठी समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुत्वावर आधारित एक दूरगामी आणि सर्वसमावेशक संविधान देण्याचे ऐतिहासिक कार्य केले.
दिल्लीत असतानाच त्यांनी नागपूर येथे आपल्या अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला, आणि दलित समाजाला धार्मिक स्वातंत्र्य दिले. ६ डिसेंबर १९५६ रोजी त्यांचे दिल्लीतील निवासस्थानी (आजचे महापरिनिर्वाण स्थळ) निधन झाले. दिल्लीतील त्यांचे निवासस्थान, त्यांचे वास्तव्य आणि संविधान निर्मितीचे कार्य यामुळे दिल्लीला ‘संविधान भूमी’ म्हणून विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
Dinvishesh : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ‘भारतरत्न’ पुरस्काराने सन्मानित; जाणून घ्या 31 मार्चचा इतिहास
६. कोलकता (पूर्वीचे कलकत्ता): संविधान सभेचे प्रतिनिधित्व
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे पश्चिम बंगालच्या कोलकता हे ठिकाण त्यांच्या राजकीय जीवनाशी जोडलेले आहे. भारताच्या फाळणीपूर्वी, ते संयुक्त बंगाल प्रांतातील विधानसभा मतदारसंघातून संविधान सभेचे सदस्य म्हणून निवडून आले होते. या निवडणुकीतील त्यांच्या विजयामध्ये जोगेंद्रनाथ मंडल आणि दलित नेते यांच्या सहकार्याचा मोठा वाटा होता.
जरी त्यांचे वास्तव्य प्रामुख्याने दिल्लीत होते, तरीही संविधान सभेतील त्यांचे प्रतिनिधित्व कोलकत्याच्या (बंगाल) राजकीय भूमीमुळे शक्य झाले. फाळणीनंतर, जेव्हा बंगालचा तो भाग पूर्व पाकिस्तानमध्ये गेला, तेव्हा त्यांनी मुंबईतून (बॉम्बे प्रेसिडेंसी) पुन्हा निवडून येऊन संविधान सभेतील आपले कार्य सुरू ठेवले. तथापि, संविधान सभेचे सदस्य म्हणून त्यांची पहिली एन्ट्री कोलकत्याच्या माध्यमातून झाली, हे ऐतिहासिक सत्य आहे. त्यांचे कार्यक्षेत्र प्रामुख्याने दिल्ली-मुंबई असले तरी, त्यांचे राजकीय अस्तित्व निश्चित करण्यात कोलकत्याचा महत्त्वाचा सहभाग आहे.
7) नागपूर : बौद्ध धम्माची दिक्षा
डॉ. आंबेडकरांनी नागपूर येथे १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी आपल्या लाखो अनुयायांसह बौद्ध धम्माची दीक्षा घेतली. हे ऐतिहासिक ठिकाण दीक्षाभूमी म्हणून ओळखले जाते. हा त्यांच्या आयुष्यातील सर्वात महत्त्वाचा आणि क्रांतिकारी निर्णय होता, ज्यामुळे हजारो वर्षांच्या शोषणाला कंटाळलेल्या समाजाला नवा मार्ग मिळाला.
या सर्व ठिकाणांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या जीवनात आणि कार्यात महत्त्वाचे योगदान दिले आहे. महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त त्यांच्या या योगदानाला अभिवादन करणे आवश्यक आहे.
.png "Videos"){kind=small}
