Vande Mataram : एका पालखीचा ‘विलंब’ आणि झाला राष्ट्रगीताचा जन्म; बंकिमचंद्रांनी ‘अशी’ रचली राष्ट्रभक्तीची अजरामर गाथा

VandeMataram : "वंदे मातरम्" हे गाणे जेव्हा जेव्हा गायले जाते तेव्हा ते प्रत्येक भारतीयाच्या हृदयात आशेची भावना जागृत करते! आणि ते आपल्याला स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी आपल्या देशाने केलेल्या संघर्षांची आठवण करून देते.

•  ‘वंदे मातरम्’ हे गीत ३१ जानेवारी १८७४ च्या रात्री लालगोला येथे बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांनी लिहिले. ही तारीख भारतीय इतिहासातील एका महत्त्वाच्या क्षणाची साक्षीदार ठरली.
• बंकिमचंद्र यांच्या प्रसिद्ध कादंबरी ‘आनंदमठ’ (१८८२) मध्ये हे गीत समाविष्ट होते. बंगालच्या फाळणीदरम्यान हे गीत हिंदू आणि मुस्लिम दोघांसाठीही स्वातंत्र्याची शक्तिशाली घोषणा (Powerful Freedom Declaration) बनले आणि वसाहतवादी राजवटीविरुद्ध बंडाचे आवाहन ठरले.
• ‘वंदे मातरम्’ च्या क्रांतिकारी भावनेमुळे ब्रिटिश सरकार तीव्र नाराज होते. त्यांनी बंकिमचंद्रांवर कादंबरीत बदल करण्यासाठी दबाव आणला, परंतु त्यांचे शब्द अमर झाले.

Vande Mataram Origin Story : वंदे मातरम्’ (Vande Mataram) हे केवळ एक गीत नाही; ते प्रत्येक भारतीयाच्या हृदयात देशभक्तीची आणि आशेची (Patriotism and Hope) भावना जागृत करणारे एक शक्तिशाली प्रतीक (Powerful Symbol) आहे. हे आपल्याला आपल्या देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी झालेल्या वीर संघर्षाची (Valiant Struggle) आठवण करून देते. या अमर गीताचे जनक, मनापासून देशभक्त असलेले बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय (Bankim Chandra Chattopadhyay) यांनी वकिलीचे शिक्षण घेतले आणि सरकारी नोकरीत (जेसोर जिल्ह्याचे उपजिल्हाधिकारी) असतानाही आपली लेखनाची खरी आवड जोपासली.

त्यांच्या प्रसिद्ध कादंबरी “आनंदमठ” मध्ये त्यांनी अनेक लेखांसह एक कविता समाविष्ट केली आणि त्या कवितेचे बोल आज आपल्या देशाचे राष्ट्रगीत (National Song) ‘वंदे मातरम्’ चा भाग आहेत. या गीताच्या निर्मितीमागे एक मनोरंजक आणि ऐतिहासिक कथा दडलेली आहे. जर त्या दिवशी बंकिमचंद्रांची पालखी चुकली नसती, तर कदाचित हे प्रेरणादायक गीत जन्माला आले नसते!

हे देखील वाचा : Vande Mataram 150 years: ‘वंदे मातरम’ माझ्यासाठी खूप प्रेरणादायक; पंतप्रधान मोदींनी व्यक्त केल्या भावना

लालगोला येथील ऐतिहासिक रात्र

३१ जानेवारी १८७४ ची रात्र. लालगोला येथील शांत वातावरणात बंकिमचंद्रांनी “वंदे मातरम्” लिहिले. ही एका क्षणाची स्फूर्ती होती, जी थेट मातृभूमीच्या प्रेमातून (Love for Motherland) उगम पावली होती. एका निवृत्त सरकारी अधिकाऱ्याने सरकारी नोंदींपेक्षा देशाच्या मातीची भावना महत्त्वाची मानली. हे गीत लिहायला लागल्याची कथा अशी आहे की, बंकिमचंद्र एका कामावरून पालखीतून प्रवास करत होते. त्यांच्या पालखीला लालगोला येथे थोडा विलंब झाला किंवा ती थोडी भरकटली. त्यावेळी नैसर्गिक सौंदर्याने परिपूर्ण असलेल्या बंगालच्या भूमीचे (Land of Bengal) विहंगम दृश्य त्यांनी पाहिले. त्या दृश्याने ते इतके भारावले की त्यांनी तत्काळ ‘वंदे मातरम्’ ची रचना केली, असे मानले जाते. या घटनेने त्यांना केवळ गाणे लिहिण्याची प्रेरणा दिली नाही, तर त्या क्षणापासून हे गीत भारतातील हजारो क्रांतिकारकांसाठी (Revolutionaries) प्रेरणास्थान बनले.

हे देखील वाचा : Explainer: “वंदे मातरम्- राष्ट्रभावना की राजकीय अजेंडा?” इतिहासापासून वादापर्यंत जाणून घ्या सर्वकाही

आनंदमठ कादंबरी आणि ब्रिटिश सरकारची नाराजी

बंकिमचंद्र यांनी ‘वंदे मातरम्’ ची रचना केल्यानंतर, त्यांनी आपली प्रसिद्ध कादंबरी “आनंदमठ” लिहिली, जी १८८२ मध्ये पूर्णपणे प्रकाशित झाली. ‘आनंदमठ’ मध्ये एका संन्यासी बंडाची (Sanyasi Rebellion) कथा होती आणि ‘वंदे मातरम्’ या बंडाचे आणि देशभक्तीचे प्रतीक बनले. या गीताच्या क्रांतिकारी भावनेमुळे ब्रिटिश सरकार तीव्र नाराज झाले. त्यांना ‘वंदे मातरम्’ मध्ये वसाहतवादी राजवटीविरुद्ध बंडाचे खुले आवाहन (Open Call to Rebellion) दिसले. ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी बंकिमचंद्रांवर त्यांच्या सरकारी नोकरीत असतानाही दबाव आणला आणि कादंबरीतील मजकूर बदलण्याची मागणी केली. अखेरीस, १८८५-८६ मध्ये बंकिमचंद्रांनी सरकारी नोकरीतून निवृत्ती घेतली, पण त्यांचे शब्द अमर झाले आणि ते प्रत्येक भारतीयाच्या मनात घर करून राहिले.

See more

I do believe that Vande Mataram is awesome. Worthy of being the national song. Personally, I prefer Hemant Kumar’s tune & Lata’s rendition in Anand Math. pic.twitter.com/o9Wy8rfyIn — Ramesh Srivats (@rameshsrivats) December 8, 2025

महात्मा गांधींनी जुलै १९३९ मध्ये “हरिजन” मासिकात लिहिले होते, “जेव्हा मी ते [वंदे मातरम्] पहिल्यांदा ऐकले, तेव्हा मी मंत्रमुग्ध झालो. माझ्यासाठी, हे गाणे सर्वात शुद्ध राष्ट्रीय भावनेशी (Purest National Sentiment) जोडलेले होते.” आज, १४५ वर्षांनंतरही, ‘वंदे मातरम्’ हे भारताचे राष्ट्रगीत म्हणून उत्साह, देशभक्ती आणि एकतेची (Unity) भावना प्रत्येक वेळी जागृत करत आहे.

‘वंदे मातरम्’ ला १५० वर्षांचा गौरवशाली प्रवास

‘वंदे मातरम्’ (Vande Mataram) या अमर गीताने नुकताच आपल्या अस्तित्वाचा १५० वर्षांचा (150 Years of Existence) गौरवशाली टप्पा पूर्ण केला आहे. बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय (Bankim Chandra Chattopadhyay) यांच्या लेखणीतून स्फुरलेले हे गीत, केवळ साहित्यकृती नसून, ते भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याची (Indian Freedom Struggle) संजीवनी आणि मातृभूमीवरील निस्सीम प्रेमाचे (Unconditional Love for Motherland) प्रतीक आहे. बंगालच्या फाळणीच्या काळात (Partition of Bengal) या गीताने राष्ट्रीय भावनांना एक क्रांतिकारी धार (Revolutionary Edge) दिली, हिंदू आणि मुस्लीम अशा सर्व समुदायांना वसाहतवादी सत्तेविरुद्ध एकत्र आणले. राष्ट्रवादाचा (Nationalism) हा महामंत्र इतका प्रभावशाली ठरला की, महात्मा गांधींपासून ते अनेक क्रांतिकारकांपर्यंत, प्रत्येकाच्या मुखी हे गीत होते. १५० वर्षांच्या या प्रवासात ‘वंदे मातरम्’ ने अनेक पिढ्यांना प्रेरणा दिली आहे, देशाच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक चेतनेचा (Cultural and Historical Consciousness) तो एक अविभाज्य घटक बनला आहे. हे गीत आजही ऐकणाऱ्या प्रत्येक भारतीयाच्या मनात देशभक्तीची उत्कट भावना (Intense Feeling of Patriotism) जागृत करते.

See more

Gratitude with the supremely talented Ms. @IqraMunawwar_ for calling it out in as many words… Much appreciate it… Vande Mataram !! Jai Hind !!
May good sense prevail…
May the divine grace be… SS Clip credit: @sansad_tv pic.twitter.com/aYQwSE0F2e — Shri. Suparno Satpathy (@SuparnoSatpathy) December 9, 2025

credit : social media and Twitter

भारतीय संसदेच्या प्रांगणात वैचारिक मंथन

तथापि, या गीताचे महत्त्व निर्विवाद असले तरी, भारतीय संसदेच्या (Sansad) प्रांगणात (Premises) या गीतावरून वैचारिक मंथन (Ideological Deliberation) आणि तीव्र वादविवाद (Intense Debates) झाल्याचे ऐतिहासिक सत्य आहे. विशेषतः स्वातंत्र्यानंतर, जेव्हा या गीताला राष्ट्रगीताचा (National Song) दर्जा (Status) देण्याबाबत चर्चा सुरू झाली, तेव्हा वाद निर्माण झाले. काही सदस्यांनी यातील ‘मूर्तीपूजा’ (Idol Worship) करणाऱ्या प्रतिमांचा उल्लेख करत, धर्मनिरपेक्ष (Secular) लोकशाहीतील सर्व समुदायांच्या भावना जपण्याचा मुद्दा उपस्थित केला. पंडित जवाहरलाल नेहरू आणि मौलाना अबुल कलाम आझाद यांच्या नेतृत्वाखालील नेत्यांनी या गीताच्या ऐतिहासिक आणि भावनिक (Historical and Emotional) मूल्यांना महत्त्व दिले, परंतु त्याच वेळी राजकीय एकीची (Political Unity) गरज लक्षात घेऊन, केवळ पहिल्या दोन कडव्यांना (Stanzas) अधिकृत स्थान देण्याचा निर्णय घेतला गेला. संसदेतील हा वाद ‘वंदे मातरम्’ या गीताच्या गुंतागुंतीच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक संदर्भांना (Complex Cultural and Religious Contexts) अधोरेखित करतो, ज्यामुळे हे गीत केवळ एक रचना न राहता, भारतीय लोकशाहीतील विविधतेचा सन्मान (Respect for Diversity) करण्याची एक महत्त्वाची शिकवण ठरते.