फोटो सौजन्य - Social Media
पाताळ लोक ही हिंदू पुराणांमध्ये वर्णन केलेली एक अत्यंत गूढ आणि भव्य संकल्पना आहे. याचा उल्लेख विशेषतः भागवत पुराण, महाभारत, रामायण आणि विविध पुराणांमध्ये आढळतो. पाताळ हे पृथ्वीखालील एक वेगळं आणि अद्भुत जग मानलं जातं. हिंदू धर्मानुसार पाताळ सात स्तरांमध्ये विभागलेलं आहे – अतल, वितल, सुतल, रसातल, तलातल, महातल आणि पाताळ (नागलोक). या प्रत्येक पाताळ लोकामध्ये राक्षस, दानव, नागदेवता आणि इतर शक्तिशाली जीवांचे वास्तव्य आहे. यामध्ये नागराज वासुकी आणि शेषनाग यांचा प्रमुख उल्लेख आहे.
पुराणांनुसार, पाताळ हे केवळ अंधाराने व्यापलेलं नाही, तर ते भव्य सोन्याच्या महालांनी, मौल्यवान रत्नांनी आणि सुंदर वास्तूंनी सजलेलं आहे. विष्णू भगवानाने राक्षस राजा बलिला सुतल लोकात स्थान दिलं होतं, जिथे त्यांनी स्वतः दारपाल म्हणून राहण्याचं वचन दिलं होतं. पाताळाची वैशिष्ट्ये म्हणजे त्यातील भव्यता, अंधारातील सौंदर्य, दैत्य-दानवांचं अस्तित्व, आणि तिथे घडणाऱ्या अनेक दैवी घटनांचा पुराणांमधून झालेला उल्लेख. या संकल्पनेने आजही अनेक कथांमध्ये, भाषेत आणि संदर्भांमध्ये आपलं स्थान टिकवून ठेवलं आहे.
आजही “पाताळात गेल्यासारखा” हे वाक्य खोल, अज्ञात किंवा गुंतागुंतीच्या परिस्थितीचं वर्णन करताना वापरलं जातं. काही आधुनिक समजुतींमध्ये पाताळला भूमिगत जग किंवा अंडरवर्ल्डचे प्रतीक मानलं जातं. पाताळ लोकाच्या संकल्पनेत केवळ अंधकार आणि भीती नसून, त्यामध्ये एक विशिष्ट जीवनशैली, समाजरचना आणि देवता-दानव यांच्यातील संबंध देखील स्पष्टपणे दिसून येतो. या लोकांमध्ये दैत्य आणि नाग वंशाची संस्कृती, त्यांची परंपरा, राजनैतिक व्यवस्था आणि देवांशी असलेले संबंध हाही एक अभ्यासाचा विषय आहे. पाताळात असणाऱ्या नागलोकामध्ये विशेषतः नागवंशीय देवतांचा वास असून, त्यांचे मंदिर, मंत्रशक्ती आणि अस्त्रविद्येचे केंद्र म्हणूनही त्याचा उल्लेख आढळतो.
काही विद्वान आणि संशोधक असे मानतात की पाताळ ही संकल्पना केवळ अध्यात्मिक नाही, तर तिचे खगोलशास्त्र, भूगर्भशास्त्र आणि तांत्रिकदृष्ट्याही विश्लेषण करता येते. विशेषतः शेषनागाच्या फणा वर पृथ्वी टिकून आहे, ही संकल्पना “स्थैर्य आणि संतुलन” या तत्त्वाशी जोडलेली आहे. याशिवाय पाताळातील वेळ, त्याचा वेगळा काळमान, आणि तिथे असणाऱ्या अलौकिक शक्ती यावरही अनेक आख्यायिका रचलेल्या आहेत. पाताळ हे अमर्याद शक्तींचं आणि रहस्यमय घटनांचं अधिष्ठान असून, ती एक अशी जागा आहे जिथे देव, दानव, ऋषी, आणि युगप्रवर्तक घटनांनी आपले अंश ठेवले आहेत. म्हणूनच, पाताळ लोकाची कल्पना आजही भारतीय संस्कृतीतील गूढतेचा आणि अध्यात्मिकतेचा अमूल्य भाग मानली जाते.
