फोटो सौजन्य : सोशल मीडिया
नवी दिल्ली : अनेक प्राणी आणि पक्षी आपल्या निसर्गात घर करून राहतात यापैकीच एक मोनल हा पक्षी. अतिशय सुंदर आणि रंगीबेरंगी पंख असलेला हा पक्षी आहे. मात्र हिमालयीन पर्वतरांगांची शान मानला जाणारा हा पक्षी आता लुप्त होत चाललेल्या प्रजातींमध्ये सामील झाला आहे. ‘लोफोफोरस इम्पेनस’ असे वैज्ञानिक नाव असलेल्या या पक्ष्याला ‘हिमालयीन मोनाल’ आणि ‘डनफी’ असेही म्हणतात. आशिया खंडाच्या दक्षिण आणि आग्नेय भागांसह मध्यवर्ती भागात आढळणाऱ्या पक्ष्यांची ही प्रजाती विशेष आहे. बर्फाळ पर्वतांवर सापडलेल्या मोनलशी संबंधित काही रंजक गोष्टी जाणून घेऊया.
उत्तराखंडने मोनलला राज्य पक्षी म्हणून दर्जा दिला आहे. मोनल हा शेजारील देश नेपाळमधील राष्ट्रीय पक्षी आहे. भारत, नेपाळ, भूतान, म्यानमार, अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानच्या बर्फाच्छादित टेकड्यांसह घनदाट जंगलात आढळल्यामुळे याला हिमालयीन मोनाल म्हणतात. नर मोनालच्या पिसांमध्ये निळ्या, हिरव्या, लाल आणि पिवळ्या रंगांचे मिश्रण असते. ते त्यांच्या इंद्रधनुषी पंखांमुळे खूपच आकर्षक दिसतात. यापैकी मोनल मादीचे डोके तपकिरी असते, तर नराचे डोके चमकदार रंगाचे असते.
मोनलबद्दल काही रंजक बाबी
रागापासून चेतावणीपर्यंत आवाजाचा वापर
हे पक्षी सरासरी 10 ते 12 वर्षे जगतात आणि वजन 2 ते 2.4 किलो असते. त्यांची लांबी सुमारे 70 सेंटीमीटर राहते. 2400 ते 4500 मीटर उंचीवर आढळणाऱ्या मोनलचा आवाजही खूप मोठा आहे. मोनाल अनेकदा त्याची नाराजी आणि राग दाखवण्यासाठी मोठ्या आवाजाचा वापर करतो. याशिवाय जेव्हा त्यांना कोणताही धोका जाणवतो तेव्हा त्यांचा मोठा आवाज त्यांच्या साथीदारांना सावध करण्यासाठी हे पक्षी वापरतात. तर नर मोनल मादा पक्षी नर मोनलला त्यांच्या आवाजानेच आकर्षित करतात.
प्रजननादरम्यान नर मोनाल संरक्षक बनतात
त्यांचा प्रजनन काळ एप्रिल ते ऑगस्ट दरम्यान असतो. मादांना आकर्षित करण्याचे त्यांचे प्रयत्न पुनरुत्पादनासाठी नृत्य करण्यापासून त्यांचे रंगीबेरंगी पंख प्रदर्शित करण्यापर्यंत असतात. नराशी वीण झाल्यानंतर मादी जमिनीवर घरटे बांधतात आणि अंडी घालतात. या काळात नर मोनल मादीचे सर्व प्रकारे संरक्षण करतो. मादी मोनाल्स एका वेळी ३-५ अंडी घालतात आणि सुमारे २७-३० दिवस उबवतात. त्यांची मुले 3 महिन्यांची होईपर्यंत ते स्वतःचे अन्न शोधण्यास आणि खाण्यास सक्षम होतात. ते 6 महिन्यांचे झाल्यावर ते पूर्णपणे स्वतंत्रपणे फिरू लागतात.
मोनलची मजबूत चोच
मोनल अन्न शोधण्यात खूप निष्णात आहे. मोनाल सहसा त्यांच्या मजबूत चोचीने झाडांची मुळे खोदतात आणि कीटक, लहान प्राणी आणि फळांच्या बियांमधून त्यांचे अन्न काढतात. त्यांची चोच इतकी ताकदवान असते की काही मिनिटांतच ते सांधे बाहेर काढतात. भारत आणि नेपाळच्या उत्तरेकडील राज्यांमध्ये मोनालला विशेष सांस्कृतिक महत्त्व आहे. तथापि असे असूनही बेकायदेशीरपणे जंगलतोड, अवैध शिकार आणि अधिवास नष्ट झाल्यामुळे मोनलची संख्या कमी होत आहे. ही प्रजाती वाचवण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न सुरू आहेत. मोनलच्या संवर्धनाच्या उद्देशाने विविध संस्था आणि सरकारांनी मोठी पावले उचलली आहेत.
