इसबगोल या वनस्पतीला खोड जवळजवळ नसतेच.मात्र तिला दाट आणि मऊ मऊ केस असतात.पाने अत्यंत अरुंद असतात. फुले अत्यंत लहान अंडाकृती आणि पोकळ नळी सारखी असतात. फळाच्या वरचा भाग झाकण सारखा उघळतो. याच्या बिया नावे च्या अकरा सारख्या असतात आणि त्यांमध्ये औषधी गुणधर्म असतो. इसबगोल चे मुळ स्थान भारत हेच आहे. प्राचीन काळापासून इसबगोल वनस्पती याचा उपयोग औषधी म्हणून केला जात आहे. इसबगोल शोथानाषक आहे. तसेच पचन संस्थेच्या आणि जनन मुत्र संस्थेच्या श्लेष्म आवरणाच्या विकारांवर उपयोगी आहे.
इसबगोल वनस्पती चे औषधी गुणधर्म:
इसबगोल वनस्पती बियांमधील श्लेष्मल द्रव्यामुळे आणि अल्बुमीन पदार्थामुळे यांना औषधी गुणधर्म प्राप्त झाला आहे. बिया शामक आणि सारक आहे. तसेच त्या मुत्राल आहे. या त्वचेला थंडावा देणाऱ्या आहेत. इसबगोल वनस्पती पावडर बियांच्या वाळलेल्या टरफलांची असते. बिया काधून टरफले वेगळी केली जातात. पावडर आतड्या मधून सहज आणि कुठलाही त्रास न होता पुढे सरकते. म्हणून बियांपेक्षा पावडर घेणे सुलभ ठरते.
इसबगोलात फायबरचे प्रमाण भरपूर असते
इसबगोलामध्ये मधुर, शीत, कफ, पित्त, रक्तातिसार, रक्तपित्त, ज्वरातिसार, प्रमेह, दाह, वीर्यक्षय, ग्राही, वीर्यस्तंभक इ. गुणधर्म असतात.
औषधी उपयोग:-
वीर्यक्षय, दाह, प्रमेह यांवर इसबगोल रात्री पाण्यात भिजत घालून सकाळी त्यात खडीसाखर घालून द्यावे.
डोकेदुखीवर इसबगोल निलगिरीच्या पानांत वाटून मस्तकास लेप करावा.
दमारोगात दोन ते तीन ग्रॅम इसबगोल कोमट पाण्यातून सकाळ- संध्या. द्यावे.
रक्त-संग्रहणीवर इसबगोल आणि खडीसाखर चावून खाण्यास द्यावी.
जीर्ण आमातिसार व रक्तातिसार यांवर इसबगोल दोन चमचे दह्यातून दोन वेळेस द्यावे.
पोटात आग पडते, आतड्यांना सूज येते अशा वेळी दहा ग्रॅम इसबगोल थंड पाण्यात भिजत घालून ते फुलल्यावर खाण्यास द्यावे.
कब्जरोगात इसबगोल एक चमचा रात्री झोपताना दुधातून द्यावे.
अर्सेनिक( एक विषारी पदार्थ) मुळे विषार झाल्यास इसबगोल भिजवून त्यात बेदाणा, दही व गुलाबपाणी एकत्र करून द्यावे; म्हणजे विषार कमी होतो.
ज्वरातिसारामध्ये इसबगोलाचा काढा करून द्यावा.
धात-पुष्टतेस इसबगोल दोन भाग, वेलची एक भाग व खडीसाखर तीन भाग रात्री पाण्यात भिजत घालून सकाळी ते पाणी प्यावे.
स्वप्नदोषावर इसबगोल आणि खडीसाखर समप्रमाणात एकत्र करुन त्यातून एक चमचा मिश्रण अर्धा ग्लास दुधातून झोपण्याच्या एक तास अगोदर द्यावे. झोपण्याच्या अगोदर लघवीला जाऊन झोपावे.
लघवीला आग होणे, जळजळ होणे अशावेळी एक ग्लास पाण्यात चार चमचे इसबगोल भिजवून स्वादानुसार खडीसाखर मेळवून पिण्यास द्यावे.
वजन कमी करण्यासाठी जेवणानंतर एक चमचा इसबगोल पाण्यातून द्यावे. यामध्ये फायबरचे प्रमाण भरपूर असल्याने पोट भरल्याची जाणीव राहते व पुन्हा-पुन्हा खाण्याची इच्छा कमी होते.
मधूमेहात याच्या सेवनाने शुगर लेव्हल नियंत्रीत राहण्यास मदत होते परंतू इसबगोलाच्या अतिसेवनाने रक्तातील शुगरचे प्रमाण कमी होऊ शकते.
गर्भिणी स्रीने इसबगोल खाणे टाळावे.
