निवडणुकीतील 'या' खास शाईचा इतिहास आणि निर्मितीचे जाणून घ्या रहस्य! (Photo Credit - X)
Maharashtra Local body Election: राज्यात बहुप्रतिक्षित स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकांचा (Maharashtra Local body Election) कार्यक्रम जाहीर झाला आहे. राज्य निवडणूक आयुक्त दिनेश वाघमारे यांनी पत्रकार परिषदेत दिलेल्या माहितीनुसार, २४६ नगरपरिषदा आणि ४२ नगरपंचायतीच्या निवडणुका २ डिसेंबर २०२५ रोजी होतील आणि ३ डिसेंबरला मतमोजणी होणार आहे. या निवडणुकीमुळे पुन्हा एकदा मतदारांच्या बोटांवर निळी शाई दिसणार आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का, निवडणुकीदरम्यान वापरली जाणारी ही खास ‘निळी शाई’ कोण बनवते आणि तिचे वैशिष्ट्य काय आहे?
खरं तर, मतदान केल्यानंतर, ही निळी शाई प्रत्येक व्यक्तीच्या डाव्या हाताच्या तर्जनीला लावली जाते. डाव्या हाताच्या तर्जनीला ही निळी शाई लावण्याचा उद्देश त्या व्यक्तीला पुन्हा मतदान करण्यापासून रोखणे आणि निवडणुकीतील फसवणूक रोखणे आहे. ही अमिट शाई तुमच्या बोटाला ओळख म्हणून लावली जाते. ही निळी शाई लावण्याची परंपरा कधीपासून सुरू झाली आणि ती कुठे बनवली जाते ते जाणून घेऊया.
निवडणूक शाई, किंवा निळी शाई, ही चांदीच्या नायट्रेट, विविध रंग आणि काही सॉल्व्हेंट्सचे मिश्रण आहे. याला सामान्यतः निवडणूक शाई किंवा अमिट शाई असेही म्हणतात. जेव्हा जेव्हा एखादी व्यक्ती निवडणुकीत मतदान करते तेव्हा ही निळी शाई त्यांच्या डाव्या हाताच्या तर्जनीला लावली जाते. यामुळे मतदाराच्या हातावर एक अमिट चिन्ह राहते. ही शाई मतदाराच्या हातावर सुमारे एक आठवडा टिकते. या शाईचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे बोटाला लावल्यानंतर ४० सेकंदात ती पूर्णपणे सुकते.
भारतातील पहिल्या निवडणुका १९५१-५२ मध्ये झाल्या. या निवडणुकीदरम्यान निवडणूक आयोगाला नक्कल झाल्याच्या काही तक्रारी आल्या. ही नक्कल रोखण्यासाठी, एक उपाय शोधण्यात आला: मतदान केल्यानंतर, प्रत्येक मतदाराच्या बोटावर एक शाईची खूण लावली जाईल जेणेकरून त्यांनी आधीच मतदान केले आहे हे दर्शविण्यात येईल. निवडणूक आयोगासमोर आता सहज मिटवता न येणाऱ्या शाई बनवण्याचे करण्याचे आव्हान होते. त्यानंतर ही शाई विकसित करण्यात आली.
या निळ्या शाईला अमिट शाई किंवा निवडणूक शाई असेही म्हणतात. कर्नाटक सरकारच्या सार्वजनिक क्षेत्रातील कंपनी म्हैसूर पेंट्स अँड वार्निशेस लिमिटेडने ती तयार केली आहे. ही कंपनी ही निळी शाई तयार करण्यासाठी अधिकृत असलेली देशातील एकमेव कंपनी आहे. १९६२ पासून, या कारखान्यात तयार होणारी शाई देशातील सर्व निवडणुकांमध्ये वापरली जात आहे. गावातील सरपंच निवडणुकीपासून ते लोकसभा निवडणुकीपर्यंत सर्व गोष्टींमध्ये ही शाई वापरली जाते.
१९६२ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत ही शाई पहिल्यांदा वापरली गेली. या शाईमध्ये वापरण्यात येणारा रासायनिक किंवा नैसर्गिक रंग पूर्णपणे गुप्त ठेवला जातो, किंवा निवडणूक आयोग स्वतः रासायनिक रचना तयार करून कारखान्याला पुरवतो. कंपनीचे एमडी कुमारस्वामी यांनी स्पष्ट केले की शाईमध्ये वापरले जाणारे रासायनिक आणि रंग रचना १९६२ मध्ये दिलेल्या सूत्रानुसार निवडणूक आयोग ठरवते. नखांवर आणि त्वचेवर लावताच, ४० सेकंदात त्याचा रंग गडद होऊ लागतो. एकदा बोटांवर लावल्यानंतर, कितीही प्रयत्न केले तरी ते काढता येत नाही असा कंपनीचा दावा आहे.
कंपनीची स्थापना १९३७ मध्ये म्हैसूरच्या वाडियार महाराजा कृष्णदेवराज यांनी केली होती. या राजवंशाला जगातील सर्वात श्रीमंत राजघराण्यांपैकी एक मानले जात असे. स्वातंत्र्यापूर्वी महाराजा कृष्णराजा वाडियार हे राज्याचे शासक होते. १९३७ मध्ये वाडियार यांनी एक रंग आणि वार्निश कारखाना उघडला, त्याचे नाव म्हैसूर लाख आणि पेंट्स होते. भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, कंपनी कर्नाटक सरकारकडे हस्तांतरित करण्यात आली.
एका बाटलीत १० मिली शाई असते आणि प्रत्येक बाटलीची किंमत ₹१६४ आहे. तथापि, शाईची किंमत वापरल्या जाणाऱ्या कच्च्या मालाच्या किमतीवर अवलंबून असते. जगभरातील ३० देशांमध्ये निळी शाई निर्यात केली जाते. भारताव्यतिरिक्त, ही शाई आशिया आणि आफ्रिकेतील अंदाजे ३० देशांमध्ये उपलब्ध करून देण्यात आली आहे, ज्यात मलेशिया, कंबोडिया, दक्षिण आफ्रिका, मालदीव, तुर्की, अफगाणिस्तान, नायजेरिया, पापुआ न्यू गिनी, बुर्किना फासो, बुरुंडी आणि टोगो यांचा समावेश आहे.
