फोटो सौजन्य - Social Media
जर तुम्ही कधी रेल्वे ट्रॅकला नीट पाहिलं असेल, तर लक्षात आलं असेल की पटर्‍यांच्या मधोमध आणि खालच्या भागात छोटे-छोटे खडे टाकलेले असतात. पण कधी विचार केलात का की हे खडे नेमके तिथे का असतात? यांचं काम काय असतं आणि जर हे खडे काढून टाकले, तर काय होईल? चला, यामागचं विज्ञान समजून घेऊया.
पटर्‍यांच्या मधोमध खडे का टाकले जातात?
हे खडे सामान्य नसून त्यांना “बलास्ट” (Ballast) म्हणतात. हे ट्रॅकच्या मजबुती, टिकाऊपणा आणि सुरक्षेसाठी अतिशय महत्त्वाचे असतात. हे खडे अनेक कारणांसाठी वापरले जातात:
पटर्‍यांना स्थिर ठेवण्यासाठी
रेल्वे इंजिन आणि डब्यांचं वजन फार जड असतं. ते जेव्हा चालू असतात, तेव्हा पटर्‍यांवर जोरदार दाब पडतो. बलास्ट खडे पटर्‍यांना त्यांच्या जागी घट्टपणे रोवून ठेवतात. हे एकमेकांशी इंटरलॉक होऊन मजबूत बेस तयार करतात. खडे नसल्यानं पटर्‍या हलू शकतात किंवा वाकू शकतात, ज्यामुळे अपघाताचा धोका वाढतो.
वजनाचा समतोल राखण्यासाठी
ट्रेनचा भार थेट पटर्‍यांवर येतो. बलास्ट खडे हा भार जमिनीवर समानरीत्या वाटतात. त्यामुळे विशिष्ट भागावर अधिक ताण येत नाही आणि पटर्‍या अधिक काळ टिकतात. बलास्टशिवाय पटर्‍या जमिनीत धसकू शकतात.
पाण्याचा निचरा करण्यासाठी
पावसाळ्यात पटर्‍यांच्या आसपास पाणी साचू शकतं, ज्यामुळे गंज येणं किंवा पटर्‍या कमकुवत होणं शक्य असतं. पण बलास्ट खड्यांमुळे पाण्याला बाहेर पडण्यासाठी जागा मिळते आणि ट्रॅक कोरडे राहतात. त्यामुळे पाण्याचं नुकसानकारक परिणाम होत नाही.
कंपन आणि आवाज कमी करण्यासाठी
ट्रेन धावत असताना मोठा आवाज आणि कंपन होतो. बलास्ट खडे हे कंपन शोषून घेतात आणि आवाज कमी करतात. खडे नसल्यानं आवाज अधिक होतो आणि आसपासच्या परिसरात ध्वनीप्रदूषण वाढू शकतं.
उष्णतेत बदल होतानाही सुरक्षितता राखण्यासाठी
धातूपासून बनलेल्या पटर्‍या उन्हात ताणतात आणि थंडीमध्ये आकुंचन पावतात. बलास्ट खडे पटर्‍यांना थोडी हालचाल करू देतात, ज्यामुळे उष्णतेमुळे निर्माण होणाऱ्या ताणांपासून पटर्‍या सुरक्षित राहतात.
गवत किंवा झाडं उगवू नयेत म्हणून
जर ट्रॅकजवळ मोकळी माती असेल, तर तिथे झाडं किंवा गवत उगवू शकतात, जे पटर्‍यांच्या खाली मुळे रोवून त्यांना कमजोर करू शकतात. पण बलास्ट खड्यांमध्ये पोषणद्रव्यं नसल्यामुळे झाडं उगवत नाहीत.
एकूणचं पाहिलं, तर हे खडे रेल्वे ट्रॅकच्या सुरक्षिततेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे घटक आहेत.
