How the monetary system works: नोटा फक्त भारतात छापल्या जातात, तरी सरकार श्रीमंत का होत नाही
सरकार नोटा छापते, पण नोटा म्हणजे फक्त कागदाचा तुकडा नाही—त्याची किंमत अर्थव्यवस्थेतील वस्तू आणि सेवांशी संबंधित असते. उदाहरणार्थ: तुमच्याकडे ₹1000 आहे, पण जर बाजारात वस्तूंची किंमत वाढली (महागाई), तर तुमची ₹1000 ची खरेदी शक्ती कमी होते. नोटा छापल्यास लोकांच्या खात्यात जास्त पैसे दिसतील, पण वस्तूंची संख्या वाढणार नाही. त्यामुळे महागाई वाढते पण लोक श्रीमंत होत नाही. सरळ शब्दात: नोटा जास्त छापल्याने कागदी पैसा जास्त होतो, पण वास्तविक संपत्ती (वस्तू, सेवा, उद्योग) जास्त होत नाही.
पण जर रिझर्व्ह बँकेकडे चलन छपाई यंत्र आहे, तर सरकार हव्या तितक्या नोटा का छापत नाही? जर सरकारने सर्वांना कोट्यवधी रुपये वाटले तर सर्वजण श्रीमंत होतील, गरिबी दूर होईल आणि बेरोजगारीही दूर होईल. ही कल्पना कितीही चांगली वाटली तरी तिचे वास्तव अगदी वेगळे आणि धोकादायक आहे. खरं तर, नोटा छापणे जितके सोपे दिसते तितकेच त्याच्याशी संबंधित आर्थिक कामेही तितकीच कठीण आहेत. अनेक देशांनी ही चूक केली आहे आणि त्याचे परिणाम विनाशकारी झाले आहेत. अनेक देशांची अर्थव्यवस्था उद्ध्वस्त झाली आहे. नोटांचे मूल्य घसरले आणि लोक अन्नासाठीही कर्जबाजारी झाले आहेत. मग भारत सरकारही अगणित नोटा छापून श्रीमंत का होत नाही आणि ही चलन व्यवस्था कशी कार्य करते, असे प्रश्न अनेकांना पडत असतील.
सरकारकडे नोटा छापण्याची अधिकार आहे, पण याचा अर्थ असा नाही की ती हवे तितके पैसे छापू शकते. पैसे फक्त कागदाचे तुकडे नाहीत; त्यांचे मूल्य सरकारच्या हमीमुळे आणि अर्थव्यवस्थेतील संतुलनामुळे असते. उदाहरणार्थ, जर सरकारने प्रत्येक गरीब व्यक्तीला १ कोटी रुपये दिले, तर देशातील वस्तूंच्या किंमती नियंत्रणाबाहेर जाऊ शकतात. कारण लोकांकडे जास्त पैसा असेल, पण वस्तूंची संख्या तीव्र वाढणार नाही. त्यामुळे वस्तू महाग होतील आणि महागाई वाढेल. म्हणजेच, पैसे छापणे ही फक्त शाई वापरण्याची गोष्ट नाही, तर त्यामागे अर्थव्यवस्थेतील संतुलन राखणे ही महत्त्वाची बाब आहे. जर सरकारने गरजेपेक्षा जास्त पैसे छापले, तर हे संतुलन बिघडू शकते.
देशाचे चलन त्याच्या जीडीपीवर आधारित असते. देशात वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन झाले तरच देशाच्या चलनाचे मूल्य असते. बाजारात वस्तू आणि पैशाचे संतुलन राखण्यासाठी सरकार सामान्यतः छापणाऱ्या नोटांची संख्या देशाच्या जीडीपीच्या १-२ टक्के असते. जर जास्त नोटा छापल्या गेल्या तर महागाई वाढते, चलनाचे मूल्य कमी होते, परदेशी कंपन्या गुंतवणूक करणे थांबवतात आणि देशाचे सार्वभौम रेटिंग कमी होते. सार्वभौम रेटिंग हा देशासाठी एक प्रकारचा क्रेडिट स्कोअर मानला जाऊ शकतो. ते जितके चांगले असेल तितके देशाला स्वस्त कर्ज मिळेल.
चलन म्हणजे देशातील पैसे. देशाची आर्थिक स्थिरता राखण्यासाठी पैसे महत्त्वाची भूमिका बजावतात. किती पैसे बाजारात आहेत आणि त्यांचे मूल्य काय आहे, हे थेट महागाई, चलनवाढ आणि आर्थिक वाढ यावर परिणाम करते.
जेव्हा अर्थव्यवस्थेत जास्त पैसे असतात, तेव्हा वस्तू आणि सेवा महाग होतात (महागाई वाढते), आणि लोकांची खरेदी शक्ती कमी होते. उलट, जेव्हा बाजारात पैसे कमी असतात, तेव्हा वस्तू स्वस्त होतात, पण लोक खर्च कमी करतात आणि आर्थिक क्रियाकलाप मंदावतात. म्हणजे पैसे फक्त खरेदीसाठी नाहीत; ते अर्थव्यवस्थेतील संतुलन राखण्यासाठी देखील महत्त्वाचे आहेत.
चलनाची स्थिरता म्हणजे पैसे जास्त चढ-उतार न करता स्थिर राहणे. हे देशाच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापार, गुंतवणूक आणि उद्योगांची स्पर्धात्मकता यावर मोठा प्रभाव टाकते. स्थिर चलन गुंतवणूकदारांचा आत्मविश्वास वाढवते, व्यापाराला प्रोत्साहन देते आणि दीर्घकालीन आर्थिक वाढीस मदत करते. उलट, अस्थिर किंवा कमकुवत चलन आर्थिक अनिश्चितता निर्माण करते आणि संकटांची शक्यता वाढवते.
मध्यमवर्ती बँका चलन पुरवठा व्यवस्थापित करतात, महागाई नियंत्रित करतात आणि आर्थिक संतुलन राखण्यासाठी धोरणे ठरवतात. म्हणूनच, चलन हे फक्त पैसे नाहीत; ते आर्थिक स्थिरतेचे बॅरोमीटर आणि आर्थिक विकासाचे चालक देखील आहे.
