किती जुनी आहे भारत-रशियाची मैत्री? कित्येक दशकांच्या मैत्रीच्या नात्याचा इतिहास, वाचा सविस्तर
दिवंगत अभिनेते राज कपूर यांचे चित्रपट रशियामध्ये प्रचंड गाजले. राज कपूर यांचा “मेरा नाम जोकर” हा सिनेमा पाहिल्यावर दोन्ही देशांमधील खरी मैत्री खरोखरच दिसून येईल, दोन्ही देशातील मैत्रीचे हे हृदयस्पर्शी उदाहरण मानले जाते,. भारत आणि रशियामधील मैत्री खरोखरच अद्वितीय आहे; ती केवळ कागदावर नाही, तर प्रत्येक मोठ्या राष्ट्रीय संकटात खरी मैत्री असल्याचे सिद्ध झाले आहे. धोक्यांपासून किंवा धमक्यांपर्यंत,संकटांपासून अनेक अडचणींपर्यत दोन्ही देश कायम एकमेकांच्य पाठिशी उभे राहिले आहेत. भारत आणि रशियाने खरी मैत्री टिकवून ठेवली आहे. आजही, अमेरिकेच्या असंख्य प्रयत्नांना न जुमानता, ही मैत्री अबाधित आहे.
Putin India Visit: ‘ना भारत झुकणार, ना रशिया तुटणार’, पुतिन
अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या सततच्या धमक्या आणि भारताची रशियाशी वाढती मैत्री पाहता भारत अमेरिकेच्या दबावाखाली आपल्या शतकानुशतके जुन्या मित्राला सोडण्यास तयार नाही. रशियन तेल खरेदीवरून भारत आणि अमेरिकेतील वाढत्या तणावामुळे, भारत-रशिया भागीदारीची पुन्हा एकदा परीक्षा मानली जात आहे पण रशियन अध्यक्ष आज सर्व धमक्यांना न जुमानता भारता भेटीसाठी आले आहेत.
भारत आणि रशियामधील ही मैत्री नवीन नाही; ती अनेक दशके जुनी आहे. भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून किंवा स्वातंत्र्यापूर्वीपासूनच रशियाशी असलेले संबंध मजबूत आहेत. भारताची मैत्री रशिया सोव्हिएत युनियनचा भाग होता तेव्हापासूनची आहे. सोव्हिएत युनियनने भारतासोबत शांतता, मैत्री आणि सहकार्याचा करार केला होता आणि तो नेहमीच त्याच्या पाठीशी राहिला आहे. जेव्हा अमेरिकेने बंगालच्या उपसागरात आपला सातवा नौदल पाठवला तेव्हा सोव्हिएत युनियनने भारताचे रक्षण करण्यासाठी आपल्या अणु पाणबुड्या तैनात केल्या, ज्यामुळे भारताला निर्णायक विजय मिळाला. शीतयुद्धादरम्यान, सोव्हिएत युनियन भारताचा प्रमुख समर्थक होता, पाश्चात्य देशांच्या दबावाला न जुमानता त्याच्या बाजूने उभा राहिला.
काश्मीरसारख्या संवेदनशील मुद्द्यांवर रशियाने संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेत (UNSC) भारताच्या बाजूने वारंवार व्हेटोचा वापर केला आहे. रशिया गेल्या ६० वर्षांहून अधिक काळ भारताचा सर्वात मोठा संरक्षण भागीदार आहे, जो अत्यंत महत्त्वाचे तंत्रज्ञान आणि उपकरणे (जसे की सुखोई एसयू-३०, एस-४०० क्षेपणास्त्र प्रणाली आणि ब्रह्मोस क्षेपणास्त्रे) पुरवतो. रशियाने कुडनकुलम अणुऊर्जा प्रकल्प बांधून आणि भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमांमध्ये (जसे की आर्यभट्ट उपग्रह) सहकार्य करून भारताच्या आर्थिक आणि तांत्रिक प्रगतीला पाठिंबा दिला आहे. ही भागीदारी भारताच्या स्वतंत्र परराष्ट्र धोरणाचा एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे, जो कोणत्याही तृतीय पक्षाच्या दबावामुळे अप्रभावित राहिला आहे.
End The War : Russia-Ukraine युद्ध थांबवण्यावर पुन्हा बरळले
भारत-रशिया संबंध केवळ व्यापारापुरते मर्यादित नसून ते ऐतिहासिक, राजनैतिक आणि सामरिक सहकार्यावर आधारित आहेत. एप्रिल १९४७ मध्ये दोन्ही देशांमध्ये राजनैतिक संबंध प्रस्थापित झाल्यानंतर भारत आणि रशियामध्ये घनिष्ठ सहकार्याची परंपरा सुरू झाली.
१९६५ च्या युद्धादरम्यान रशियाने मध्यस्थीची भूमिका बजावली. पुढे १९६६ मधील ताश्कंद परिषदेत शांतता करार घडवून आणण्यात रशियाचे महत्वाचे योगदान होते.
१९७१ च्या भारत-पाक युद्धादरम्यान रशियाने भारताच्या बाजूने ठाम उभे राहून अमेरिके- ब्रिटनच्या हस्तक्षेपाला रोखण्यासाठी आपला अणुशक्ती ताफा तैनात केला. अणु जहाजे व पाणबुड्यांचा मोठा ताफा भारताच्या संरक्षणासाठी पाठवणे हा अत्यंत महत्त्वाचा निर्णय होता. त्यामुळे अमेरिकन युद्धनौकांना बंगालच्या उपसागरात प्रवेश करण्यापासून परावृत्त व्हावे लागले.
रशिया-युक्रेन युद्धाच्या काळातही भारताने रशियाशी संबंध कायम ठेवले. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आणि व्लादिमीर पुतिन यांच्यातील अलीकडील चर्चांमधूनही ही मैत्री अधिक बळकट झाल्याचे दिसून येते. संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेत भारताने रशियाविरुद्ध मतदान टाळणे हे याच भूमिकेचे प्रतीक.
भारताने पहिली अणुचाचणी घेतल्यानंतर अमेरिकेसारखा नकारात्मक प्रतिसाद न देता सोव्हिएत युनियनने भारताला पाठिंबा दिला.
रशिया हा भारताचा सर्वात मोठा शस्त्रास्त्र पुरवठादार आहे. १९९० च्या दशकाच्या सुरुवातीला भारतीय सैन्याच्या सुमारे ७० टक्के, हवाई दलाच्या ८० टक्के आणि नौदलाच्या ८५ टक्के शस्त्रास्त्रांचा पुरवठा सोव्हिएत युनियन/रशियाकडून होत होता. आज भारत स्वावलंबनाच्या दिशेने वाटचाल करत असला तरी या ऐतिहासिक सहकार्याचे महत्त्व कायम आहे.
