विज्ञानाचा अद्भुत चमत्कार! लाल नाही तर निळे रक्त असलेले 'हे' जलचर अत्यंत दुर्मिळ आणि महागडे ( फोटो सौजन्य : सोशल मीडिया)
Which Animal Has Blue Blood : आपण आयुष्यभर रक्ताचा विचार केला की आपल्या मनात लगेच लाल रंगच डोळ्यासमोर उभा राहतो. मानव असो किंवा बहुतांश प्राणी रक्ताचे रंग आपल्यासाठी म्हणजे लाल. यामागे कारण आहे शरीरात असणारे हिमोग्लोबिन हे प्रथिन, जे लोखंडावर (Iron) आधारित असते आणि ऑक्सिजनला बांधून शरीराच्या प्रत्येक पेशीपर्यंत पोहोचवते. म्हणूनच रक्त आपल्याला लाल दिसते. पण तुम्हाला माहिती आहे का की पृथ्वीवर काही असे प्राणी आहेत ज्यांचे रक्त लाल नसून निळे असते? होय, खरेच! हे ऐकून अनेकांना आश्चर्य वाटेल. पण ही केवळ निसर्गाची गंमत नाही तर एक उत्क्रांतीचा अद्भुत नमुना आहे.
मानवाच्या शरीरात हिमोग्लोबिन असते, पण या खास जीवांच्या शरीरात हिमोग्लोबिनऐवजी हिमोसायनिन नावाचे प्रथिन आढळते. हिमोसायनिन हे तांब्यावर (Copper) आधारित असते. जेव्हा हे प्रथिन ऑक्सिजनशी संयोग करते तेव्हा त्याचा रंग निळसर दिसतो. त्यामुळे या प्राण्यांचे रक्त लाल न राहता निळे भासते.
हे निळसर रक्त केवळ शोभेपुरते नाही, तर ते त्यांच्या जीवनासाठी आवश्यक आहे. कारण समुद्राच्या खोल भागात ऑक्सिजनचे प्रमाण फारच कमी असते. अशा वातावरणात लोखंडावर आधारित हिमोग्लोबिन नीट काम करू शकत नाही. पण तांब्यावर आधारित हिमोसायनिन अतिशय प्रभावी ठरते. हे प्रथिन कमी ऑक्सिजन असलेल्या थंड पाण्यातदेखील श्वसन प्रक्रिया चालू ठेवते आणि शरीराच्या प्रत्येक भागापर्यंत ऑक्सिजन पोहोचवते.
हे देखील वाचा : उत्तरप्रदेशमधील ‘हे’ प्रसिद्ध गणेश मंदिर जिथे प्रेमाला मिळतो दैवी आशीर्वाद; अविवाहितांनाही मिळते लग्नाची हमी
निळे रक्त असलेल्या प्राण्यांमध्ये सर्वात प्रसिद्ध नाव आहे घोड्याच्या नालाच्या आकाराचा खेकडा (Horseshoe Crab). हा प्राणी पृथ्वीवर लाखो वर्षांपासून अस्तित्वात आहे. त्याचे रक्त गडद निळे असते. विशेष म्हणजे, या खेकड्याचे रक्त वैद्यकीय जगात अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. कारण त्याच्या रक्तात असलेले घटक बॅक्टेरिया व विषाणूंना ओळखण्यास मदत करतात. लसी किंवा औषध बाजारात आणण्यापूर्वी त्यांची शुद्धता तपासण्यासाठी या खेकड्याच्या रक्ताचा वापर केला जातो. त्यामुळे त्याला “जिवंत वैज्ञानिक खजिना” मानले जाते.
घोड्याच्या नालाच्या खेकड्याव्यतिरिक्त अनेक सागरी जीवांचे रक्त निळे असते. त्यामध्ये
ऑक्टोपस
स्क्विड (Squid)
कटलफिश (Cuttlefish)
या सर्व जीवांच्या रक्तात हिमोसायनिन असते. समुद्राच्या खोल भागात राहूनही ते सहजपणे जिवंत राहतात, कारण त्यांच्या रक्तातील हे प्रथिन त्यांना कमी ऑक्सिजनमध्येही जीवन टिकवून ठेवण्याची ताकद देते.
निळे रक्त ही केवळ एक रंगाची मजेशीर गोष्ट नाही. ती निसर्गाने दिलेली एक जीवनरक्षक युक्ती आहे. मानव आणि इतर सस्तन प्राण्यांचे रक्त लोखंडावर आधारित असल्यामुळे लाल दिसते. पण समुद्रातील थंड, गडद आणि कमी ऑक्सिजन असलेल्या वातावरणात जिवंत राहण्यासाठी या जीवांनी तांब्यावर आधारित रक्त विकसित केले. यावरून लक्षात येते की, निसर्ग प्रत्येक जीवाला त्याच्या वातावरणानुसार खास देणगी देतो. म्हणूनच हे प्राणी लाखो वर्षांपासून महासागरात टिकून आहेत.
हे देखील वाचा : World Letter Writing Day 2025 : संवादाची हरवलेली पण अजूनही जिवंत असलेली कला म्हणजे हस्तलिखित पत्र
रक्त म्हणजे फक्त लाल रंग एवढ्यावर आपला विचार थांबतो, पण प्रत्यक्षात निसर्गात त्याचे वेगवेगळे रंग आणि रूपे आढळतात. निळ्या रक्ताचे हे जीव आपल्याला शिकवतात की जीवन किती विलक्षण, विविधतेने भरलेले आणि आश्चर्यचकित करणारे असू शकते. निळे रक्त ही नुसती गोष्ट नसून उत्क्रांतीच्या प्रवासातला एक अद्वितीय टप्पा आहे. त्यामुळे पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही “रक्त” हा शब्द ऐकाल, तेव्हा फक्त लाल नव्हे तर निळा रंग सुद्धा लक्षात ठेवा!
